فروشگاه ساز بهبود

آسیب شناسی و ارزیابی فرهنگ و مدیریت جهادی - محمد باقر لیاقتی

 

قال رسول الله (ص) : لکل شیئی آفه یفسده وآفه هذا الدین ولاه سوء « نهج الفصاحه حدیث شماره 2255»

پیامبر اعظم فرمود : برای هر پدیده ای آسیبی است که موجبات تباهی آن را فراهم می سازد و آسیب دین من وجود زمامداران نابکار است .

1- میراث جاودانه :

بی شک انقلاب اسلامی ایران در جهان نمونه و منحصر به فرد است . زیرا با بهره داشتن از ویژگیهای انقلاب های مهم دنیا اساس آن بر اصول مسلم مکتب و ارزشهای اسلامی است . بر این مدعا دلائل فراوان و قرائن زیادی وجود دارد که از جمله حضور میلیون ها انسان مسلمان و متدین در صحنه مبارزات و خون پاک شهدا با انگیزه دینی بود که با ایمان راسخ به مبارزه ادامه داده و مبارزه را طبق فرمان رهبر دینی مبارزه حق و باطل و مبارزه ایمان باکفر باور داشت و از همه گویاتر و مشخص تر وجود شخصیت ممتاز مکتب به عنوان مرجع تقلید و صددر صد با انگیزه دینی بود که در رأس آن قرار داشت . مرجعیت در اصول اعتقادی شیعه به نائب حضرت مهدی (عج) دوازدهمین پیشوای معصوم معرفی گردیده و جایگاه بس مقدس پس از مقام و ربوبیت و نبوت و در دل امامت قرار دارد . افزون برآن روحانیون و مجتهدان و عالمان سر شناس و مورد اعتماد و دینداران در حوزه های علمیه و مناطق مختلف کشور و هم چنین زنان و مردان پاکباخته و متعهد این سرزمین خصوصاً نسل جوان بی نهایت حامی این نهضت و حرکت اسلامی بودند و هزاران نفر خون پاکشان را جهت تحقق آرمان بلندشان تقدیم نمودند .

بنابراین نهضت اسلامی و مکتبی این سرزمین ریشه درباورهای دینی و معنوی مردم داشته و اکنون نیز دارد . امام خمینی (ره) بنیانگذار نهضت اسلامی که همه آوازه ها از برکت وجود نازنین و ستودنی او بوده و هست . هدفش استمرار بخشی انقلاب و رساندن پیام انقلاب به مردم و بهره مند شدن مردم محروم از ثمرات آن همانند دیگر رهنمودهای داهیانه در مقطع حساس تاریخ انقلاب بود و لذا فرمان تشکیل برخی از نهادها و ارگانها را به حکم ضرورت صادر فرمودند که هر یک در جای خود خدمات ارزشمندی را تقدیم مردم نموده اند از جمله نهاد انقلابی و مردمی جهاد سازندگی بود که در روز 27 خرداد سال یکهزار و سیصد و پنجاه و هشت ( 27/2/58) هجری شمسی تشکیل یافت .

در اینکه این نهاد نو پا در روزهای نخست خود چگونه شکل یافت و با چه قشری از اقشار جامعه انقلابی سامان پذیرفت و با چه گروهی از مردم روبرو گردید و خدمات رسانی کرد و مردم نیز از چنین نهاد چگونه استقبال نمودند و آنها را به حق فرشته نجات می پنداشتند .و عمق خدمات تا کجا بود خصوصاً در دوران دفاع مقدس هشت سال مبارزه با دشمن خود نیاز به تدوین کتابها و جزوات متعددی است و قطعاً در این چند سطر کوتاه که در اختیار است گوشه ای از خدمات گسترده و بیشمار این عزیزان ترسیم نخواهد شد .

2- بررسیها :

مطالعه و کاوش در موفقیت این تشکیلات در طول مدت خدمت مخلصانه خصوصاً در سالهای اولیه شکل گیری می تواند راهنمای موثر و خوبی برای آشنائی با عوامل پیروزی باشد به راستی چه عواملی موجب این همه موفقیت گردیده است ؟ چه روشهای مناسب باعث این همه خدمات در سطح روستا گردیده است ؟ و چگونه موجب تحول شگفت انگیز در سطح روستا شد ؟ بررسی عواملی که این تشکیلات را گل سر سبد همه تشکیلات اجرائی ساخته است قابل شناسائی است . تشکیلاتی که تا آن روز هیچ سابقه اجرائی در عرصه کار نداشت و اکثر افراد خدمتگزار در این ارگان انقلابی از افراد تازه کار و به اصطلاح صفر کیلومتر بوده و سابقه مدیریتی در هیچ اداره کشور نداشتند بلکه بسیاری از آنان جوانان دیپلم وزیر دیپلم و تعدادی هم دانشجوی دانشگاههای کشور بودند ولی قلبی مملو از ایمان و اعتقاد داشتند و به امام و انقلاب عشق وافر نشان داده و سری پر شور برای خدمت به محرومین داشتند . اینک در اینجا دو سئوال مطرح است .

1-     موجبات این همه افتخار که در جهاد سازندگی و مدیریت آ؛ن وجود داشت چه بود ؟ در پاسخ به چنین سئوال باید گفت : همه این خدمات غزت آفرین در سایه « فرهنگ و مدیریت جهادی » بود اگر آن فرهنگ و روحیه در پرسنل جهاد وجود نمی داشت هرگز شاهد این همه افتخارات نبودیم .

2-     سئوال دیگر اینکه آیا تاکنون برای شناخت آن عوامل که امروزه در تعاریف از آن به عنوان فرهنگ و مدیریت جهادی یاد می شود که قدمهائی برداشته شده است ؟ آیا مسئولین و نیز حافظان و مروجین چنین فرهنگ به این فکر افتاده اند که چرا و چگونه آن دوره طلائی بوجود آمده است ؟ و تاکنون برای حفظ آن روحیه چه حرکت مثبت و سازنده ای که موجب حیات مجدد آن فرهنگ بشود . صورت پذیرفته است ؟

گر چه در طول این مدت در این زمینه حرکتها و اقدامات خوبی انجام پذیرفت که انصافاً جای تقدیر و تشکر دارد . ولی کافی و شایسته آن همه عزت ها و افتخارات نبود و باید پذیرفت که قدمهای کوچک و اقدامات چنینی نمی تواند گوشه ای از ایثارگریها و تلاشهای عزیزان جهادی را به تصویر بکشاند . بلکه به حرکتهای وسیع علمی و فرهنگی و تبلیغاتی نیاز است . امید است از این تاریخ به بعد به یمن ایجاد فضای مناسب محققین و نویسندگان خصوصاً جهادگران و مسئولین فرهنگی مجموعه تلاشهای خوبی انجام داده و بستر مناسب جهت ارائه خدمات و فداکاریهای جهادگران فراهم سازند .

3- مدال افتخار :

توفیقات شگفت انگیز فرهنگ و مدیریت جهادی صرفاً یک ادعا نیست بلکه با عنایت به سابقه شکل گیری آن و بابررسی به دیدگاههای رهبر کبیر انقلاب حضرت امام (ره ) در پیام نخست و نیز پیامهای هر ساله که به مناسبت سالگرد تشکیل جهاد سازندگی صادر می فرمود و نیز عنایات خاص رهبر فرزانه حضرت آیت ا... خامنه ای حفظه ا... و دیگر شخصیتهای بر جسته به مناسبتها مختلف از جمله در جمع جهادگران همه و همه نشان دهنده خدمات گسترده صادقانه در طول خدمت بوده است . و همگان بر این باوریم که تنها ارگان انقلابی جوشیده از متن جامعه اسلامی چگونه در خط مقدم جبهه و جنگ در قالب پشتیبانی مهندسی در دوران دفاع مقدس و حتی در مدتی پس از آن حضور فعال داشته و با احداث جاده های نظامی در مناطق جنوب و غرب کشور و منطقه حساس عملیاتی ایفاء نقش نموده است و با احداث  سنگرها ی انفرادی و گروهی در رساندن امکانات و تجهیزات نظامی به رزمندگان و نیز باز سازی مناطق جنگی و اهداء 3100 شهید بی سنگر و هزاران جانباز و آزاده و ایثارگر دین خود را تا حدی به اسلام و انقلاب اداء نموده اند .

بدون تردید خدمات فراموش نشده و خاطره های حماسی رزمندگان جهادی در قالب این الفاظ و در جند سطر گنجایش ترسیم نیست و بهترین عبارت گویا و زیبا که معرفی کننده خدمات این عزیزان می باشد همان لقب جاودانه « سنگر سازان بی سنگر » است که رهبر عزیز و امام راحل ما چنین مدال افتخار را به جهادگران عنایت فرمود .

4-ضرورت چند پرسش:

حال جای این پرسش است که چرا چنین روحیه عالی و وصف ناشدنی با وجود آن همه سابقه درخشان و خدمات ارزنده در چنین حالت و وضعیت نابسامانی قرار گرفته است ؟ وضعیتی که چندان رضایت بخش نیست و در مواردی جای تاسف دارد . و همواره باید زمانهای اولیه جهاد سازندگی را در خاطره یاد کنیم و از آن روزگار و دوران طلائی که سراسر عزت و افتخار بود صرفاً حسرت بخوریم و بالاخره امروز از آن همه جوش و خروش و گرمی و حرارت چندان خبری نیست بلکه در بسیاری از موارد به سکون و سکوت گرائید . باز هم جای ذکر است که هنوز هم که هنوز است آن روحیه شایسته به صورت کامل از دست نرفت و افرادی را شاهدیم که در مسئولیتهای خویش همان روحیه را حفظ کرده و خود را افرادی جهادی می دانند و در فرهنگ جهادی بسر می برند .

البته اینگونه افراد صرفاً به یک یا چند نفر منحصر شده است بلکه بسیاری از همکاران جهادی باسابقه اند که روحیات اولیه جهادی خویش را حفظ کرده اند .

پرسش دیگر اینکه چه راهی را باید در پیش گرفت تا به همان نقطه رسید و بار دیگر در همکاران شاهد همان روحیه در عرصه های خدمت باشیم ؟

برای پاسخ به این پرسش نخست باید به دو نکته نگاه واقعی نمود .

1-     بررسی و نگاه عمیق به آن دسته از عواملی که چنین فرهنگ و مدیریت شایسته را پدید آورد به عبارت دیگر به مثبتات این مسئله باید توجه کافی نمود .

2-     عواملی که سبب از دست رفتن و کم رنگ شدن روحیات و فرهنگ و مدیریت جهادی گردیده است به عبارت دیگر آندسته از عواملی که سبب آسیب رسانی به چنین فرهنگ گشته است و به اصطلاح منفیات قضیه باید بررسی شود .بنابراین بر شمردن و نیز پیدا کردن عوامل ( مثبتات و منفیات ) و اطلاع دقیق داشتن آنها ما را در فرآیند بعدی راهنمائی می نماید و هم چنین راهکارهای عملی در حفظ و نگهداری آن ویژگیها و عوامل سازنده را به ما نشان خواهد داد .

نوشتار حاضر سعی دارد که نگاه واقعی به آسیبها و آفاتی که سبب از دست دادن فرهنگ و مدیریت جهادی است و یا موجب کم فروغی و کم رنگی آن می گردد به صورت اختصار بررسی نماید و تا آنمیزان که ظرفیت مقاله گنجایش دارد راهکارهای آن را منعکس سازد .و بر این باوریم که اگر همین عوامل و یا بهتر بگوئیم همین آسیبها بر پیکره هر نهاد و ارگان انقلابی دیگر نیز وارد گردد همین چالشها را بدنبال خواهد داشت و متأسفانه اکنون شاهد همین چالشها در دیگر نهادهای انقلابی نیز هستیم و منحصر به جهاد سازندگی نبود و نیست بنابر این وظیفه اینجا حکم مینماید که با دقت هرچه بیشتر و با نگرش عمیق به عواملی که موجب آسیب رسانی به فرهنگ و مدیریت جهادی شد و یا می شود مورد بحث قرار گیرد . حال که بدنبال زنده ساختن موقعیت افتخار آمیز گذشته هستیم لازم است هر یک از آفات پس از شناسائی کامل مورد مبارزه جدی قرار گیرد و از راههای مختلف باید جلوگیری صورت گیرد تا از صحنه کار اخراج شود صرف شناسائی کافی نیست و باید راههای علاج آن را پیدا نمود و عملا وارد مبارزه شد . نظیر نفوذ میکربها و ویروسها در بدن انسان پس از شناسائی علت بیماری و تشخیص آن بدون درنگ می باید مرحله درمان و مبارزه با آن بیماری آغاز گردد و بیمار .وارد صحنه درمان گردد به نظر می رسد این مسئله یعنی درمان بیماری ومبارزه با آفات و آسیبها بسیار با اهمیت تر و مهمتر از مرحله تشخیص بیماریها و آفات است مسلماً اگر مبارزه با آسیبها آغاز شود و چهره فرهنگ و مدیریت جهادی از گرد و غبار آفات زدوده گردد در آن لحظه شما چهره فرهنگ و مدیریت جهادی را درخشان می بینید .

5- ضرورت حراست :

همانگونه که در سطور گذشته بدان اشاره شد فرهنگ و مدیریت جهادی نیز همانند دیگر پدیده ها از آسیب و یا آسیبها مصون نیست و نمی توان آن را دور از آفات دانست . لیکن با بکارگیری برخی از امور می توان تا حدی به آن مصونیت بخشید و کنترل نمود .

باز هم تکرار می کنم که امروزه نیز فرهنگ و مدیریت جهادی در بسیاری از افراد جهادگر وجود دارد چه آندسته از جهادگرانی که در مجموعه ادامه فعالیت می دهند و چه آن تعداد افرادی که به انحاء مختلف از جهاد جدا شده اند به صورت یک اصل فراموش نشدنی و ایده همیشگی در نهاد آنان وجود داشته و دارد و بسیارند که پس از گذشت چند سال از دوره طولانی خدمات صادقانه همان روحیه و شأن مدیریت جهادی را حفظ کرده و آن را جزء بهترین هدیه الهی و عالیترین امتیاز خویش می دانند و افتخارشان این است که در یکدوره از دوران خدمت خود چنین توفیقاتی را بدست آورده و تا کنون آن را حفظ نموده اند ولی نباید فراموش کرد که فاصله زمانی از روزهای اول پیروزی انقلاب از یک طرف و نبود زمینه های خدمت و شرائط خاص آن از طرف دیگر موجب گردید که فرهنگ و مدیریت جهادی دچار آسیبها گردد گر چه ممکن است فرآیند ذکر شده تأثیر اندکی بخشیده باشد ولی در شعارها و حتی در بسیاری از تحلیلهای علمی و تجری این حقیقت را پذیرفته ایم که حفظ و حراست یک شی و نگهداری از آن راحت تر از بدست آوردن آن نیست .

بنابر این حفاظت از یک امر باارزش که حیات سیاسی و اجتماعی و عقیدتی تشکیلات به آن وابسته است باید از روشها و تاکتیک های مناسب و صحیح که در اختیار است بهره جست و به اصطلاح آفت زدائی کرد . لذا در قدمهای نخست باید شناسائی کامل آسیبها انجام گیرد و در قدمهای بعدی روشهای جلوگیری از آن صورت پذیرد .

ذکر این نکته در این قسمت ضروری است که برای هر حرکت آنهم از نوع حرکتهای سازنده و مثبت به ویژه حرکتهای معنوی دوره بحران و عبور از موانع وجود دارد که با اندک غفلت موجب کندی حرکت خواهد شد و یا به سکون دچار می سازد در توصیه های قرآنی علی الدوام این گونه هشدارها و اعلان خطرها دیده می شود . از جمله آیه شریفه « فلیحذر الذین یخالفون عن امره ان تصیبهم الفتنه او یصیبهم عذاب الیم » ⁽¹⁾آنان که فرمان خدا را مخالفت می نمایند باید از فتنه و یا عذاب دردناک خدا بیمناک باشند روشن است که مخالفت فرمان الهی موجب ایجاد فتنه در دنیا و چشیدن عذاب دردناک در آخرت خواهد شد طبق مضمون آیه شریفه اینگونه حرکات دارای اثراتی است در دنیا و نافرمانی از آن نیز دچار بحرانهای شدید .

6- حقیقت فرهنگ و مدیریت جهادی

بدون تردید فرهنگ و مدیریت جهادی همان فرهنگ دین و مکتب اسلام است . همان فرهنگ خداباوران و یکتا پرستان است . همان فرهنگ ولایت و امامت و خلاصه فرهنگ محمد و علی و فرزندان پاکشان است و باید توجه داشت که در تحلیلها و بررسیها هرگز نباید فرهنگ و مدیریت جهادی را با فرهنگ ناب محمدی (ص) جدا تصور نمود . بدلیل اینکه به عقیده همه جهادگران راستین راز و رمز موفقیت این عزیزان در صحنه های مختلف خدمات رسانی و محرومیت زدائی و نیز مبارزه با دشمنان بعثی و حضور در صفوف رزمندگان اسلام تنها داشتن عوامل معنوی بود و  وابستگی به

      1- سوره نور ،آیه 63

 

 اعتقادات قلبی قابل توجیه است تأکید مضاعف می نمائیم که بشریت در طول تاریخ از انواع انحرافها و آسیبها در امان نبوده است و دائماً با آنها دست به گریبان و به شدت از نفوذ آنها رنج می برد و بناچار همواره در جستجوی علل و عوامل رهائی بخش بود .

در قرون اخیر در حوزه های تحقیق و کاوش توجه به شناخت آسیبها نیز مورد توجه محققین و پژوهشگران قرار گرفته است بطوریکه در مراکز آموزشی و علمی رشته هائی از موضوعات آسیب شناسی جزء آموزه های اساسی دانشگاهها و انسیتوها و.. گردیده است . در این رشته نو پا کتابها و جزوات و مقالات فراوانی انتشار یافت و یافته های علمی نیز امروزه در اختیار کاوشگران است . تحقیقات نسبی نشان داد که فرهنگ و مدیریت جهادی نیز دچار آسیبها گردیده و او هم در امان نبود و نیست خصوصاً در سالهای اخیر مشاهدات عینی نشان میدهد که نسبت به سالهای آغازین زیادتر گردیده است و سعی ما بر این است که برخی از آسیبها را که بنظر می رسد خیلی مهم تر است نشان دهیم .

7- واژه آسیب

این واژه در موارد عدیده به عنوان پیشوند بکار میرود و در بسیاری از علوم مورد بهره برداری قرار می گیرد نظیر آسیب شناسی اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، اخلاقی ، دینی و ... در توصیه های دینی و فرهنگ اسلامی مسئله آسیب  که با واژه آفت ذکر شد در بسیاری از موارد نقل گردیده است البته باید توجه داشت که تعبیرات حدیثی منحصر به واژه آفت نیست علاوه بر واژه هائی چون موانع ، ضد ، عدو و ... بکار رفته است . جالب است که در یکی از کتابهای حدیثی که در سالهای اخیر به زیور طبع آراسته گردید مؤلف در رابطه با واژه آفت و هشدارهای اخلاقی فقط از امام اول شیعیان حضرت علی (ع) ، 70 حدیث با واژه آفه . از توصیه های اخلاقی نقل کرده است . جالب تر اینکه در بسیاری از اینگونه احادیث جمله زیبای « لکل شی آفه » و یا « لکل شیئی آفات» به صورت مفرد و یا به صورت جمع ذکر گردید به این معنی که آفت برای هر چیز یک اصل پذیرفته شده در مکتب است . اگر محدودیت مطلب اجازه می داد ، جا داشت از بیانات معصومین (ع) چند نکته اخلاقی به عنوان شاهد بر مدّعی و هم چنین عنوان تیمن و تبرک نقل می کردیم ولی امکان نقل نیست به لحاظ وجود محدودیت ها ولی این نکته را یاد آور می شوم که در مجامع روائی پس از ذکر آفت یا آفات که همان معنی آسیب و یا آسیبها است از بیان معصومین (ع) نسبت به رفع آنها و چگونگی بر طرف ساختن آنان راهکارهای عملی نیز نشان داده شده است . یعنی راه علاج اینگونه بیماریها در توصیه های ائمه معصومین (ع) آمده است که خود بحثهای فراوان و جالبی دارد که مقالات و جزوات دیگری را       می طلبد و بخواست خدا سعی بر این است در خصوص موارد آفتهای فرهنگ و مدیریت جهادی در حد بضاعت به برخی از آنها اشاره گردد.

 

شناخت و تبیین آسیبها

برخی از آسیبها را که از نزدیک با آنان آشنا هستیم و صاحب نظران نیز نسبت به آنان نظر دارند به صورت کلی و کوتاه اشاره می شود و آنها عبارتند از :

1-     نفوذ اندیشه های مادی و نفسانی

2-     عدم التزام عملی و یا عدم پایبندی به رفتارهای دینی و اخلاقی

3-     رخنه فرصت طلبان و سست عنصران در مسئولیتها

4-     برکناری و یا بی مهری نسبت به پایه گذاران جهاد

5-     ضعف نظارت و ارزشیابی

6-     سستی در کادر سازی

7-     بی توجهی یا سطحی نگری به جایگاه نمایندگی ولی فقیه

البته مواردی دیگر نیز وجود دارد که به نظر مهمترین آنها مواردی است که آمده است در این قسمت به توضیح هر یک پرداخته م مختصراً اشاره می کنم .

1- نفوذ اندیشه های مادی

بدون استثناء در وجود هر انسان غرائز و تمایلات گوناگونی وجود دارد که وجود هر یک برای ادامه حیات ضروری است لیکن باید توجه داشت که اگر این غرائز کنترل نشود و از حد خویش تجاوز نماید آدمی را تهدید کرده و به لحاظ کشش طبیعی در بسیاری از موارد به ورطه سقوط می کشاند که امام علی (ع) در بیانی می فرماید : « عبد الشهوه اذل من عبد الرق »⁽¹⁾ بنده خواهشهای نفسانی از بنده زر خرید پست تر است در جای دیگر می فرماید : « عبد الشهوه اسرء لاینفک اسره »⁽²⁾ اسیر تمایلات نفس هرگز از این اسارت رهائی نخواهد یافت برخی از افراد به لحاظ عدم تربیت صحیح خانوادگی و نیز عدم نفوذ دین در عمق جان وی و دیگر مسائلی نظیر اینگونه مسائل باعث می گردد در برهه ای از زمان تحت تاثیر فضای حاکم بر جامعه قرار گیرد به این معنی  در فضای حاکم دینی خود را متدین و در فضای غیر دینی خود را بی دین جلوه دهد در حقیقت او متأثر از فضای موجود و جو حاکم است . اینگونه افراد در فرصتهای سخت دینی و فرصت آسایش دنیای ضد دین . خیلی زود فضای آسایش را پذیرفته و فرصتهای دینی را از دست خواهند داد . نمونه های آن در تاریخ انبیاء الهی خصوصاً در اسلام فراوان آمده است و بر طبق فرمایشات امام سوم شیعیان حضرت ابا عبد ا... الحسین (ع) در سرزمین تاریخی کربلا با اطلاع از حضور هزاران افراد مسلمان نما در مخالفت با آن حضرت و اطاعت از بنی امیه چنین مطلبی را در ضمن سخنان خویش به اصحاب باوفایش فرمود :« الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم و ... »  بسیاری از مردم

بنده تمایلات دنیوی هستند و به سوی آنها کشش دارند و اظهار دین برای آنان یک لقلقه زبانی است .     

1 و 2- غررالحکم شماره 6300و6298

« یحوطونه مادرت معایشهم فاذا محصوا با البلاء قل الدیانون » ⁽¹⁾ حمایت و پشتیبانی از دین تا آنجا است که زندگیشان در رفاه است و آنگاه که در بوته امتحان قرار گرفتند دینداران کم خواهند شد .وجود اینگونه افراد در تشکیلات جهاد سازندگی هم قابل انکار نیست . بودند افرادی که با وجودسابقه      درخشان  و تلاشهای صادقانه و حضور در خط مقدم دفاع مقدس امروزه طرززندگی آنها و روش تفکر شان تغییر یافته و متأسفانه تحت تأثیر تمایلات نفسانی قرار گرفته و اسیر مسائل مادی گردیداند و شاید نسبت به دورة درخشان گذشته خویش اظهار پشیمانی هم بنماید و بر این روند فعلی خود دلائل و برهانی داشته و دارند و خود را قانع میسازند و قرآن نیز این آسیب را چنین معرفی می نماید « فلا تتبعوا الهوای ان تعدلو ا» از هوا و هوس پیروی نکنید که از حق منحرف می شوید .یعنی برخورد غیر منطقی با  هوا و هوس مساوی است با انحراف از حق.

 

2- عدم التزام عملی و یا عدم پای بندی به رفتارهای دینی 

افرادی که خویشتن را با تکرار انجام عملی و رفتارها و سکنات دینی تربیت نکرده باشند و دستورات دینی را با حرکات و رفتار انجام نداده باشند نمی توان چندان به پای بندی های دینی امیدوار بود .صرفاً باورهای دینی را قبول داشتن و یا به زبان اعتراف نمودن آدمی را از ارتکاب به خلاف باز نمی دارد . دینداری نیز همانند بسیاری از واقعیتها جامعه دارای مقررات است که رعایت همین مقررات و انجام هر یک موجب کنترل انسان و ارتکاب به ناهنجاریها است . بنابر این اهتمام به انجام فرائض کاشف از روح انقیاد و موجب تقویت اساس تقوا و ایمان و اخلاق است . در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) نقل شد « اعمل بفرائض الله تکن اتقی الناس » ⁽²⁾به آنچه خدا واجب کرد عمل کنید تا با تقواترین مردم باشید و نیز در حدیثی دیگر از امام چهارم (ع) نقل شد که فرمود: من عمل بما افترض الله علیه فهو من خیرالناس ⁽³⁾. هرکس به واجبات الهی عمل نماید از بهترین مردم است . در آیه شریفه به کسانیکه ادعای دوستی با خدا را داشته اند و ظاهراً دلیلی بر عدم پای بندی خود نسبت به اعمال ارائه می کردند پاسخ بسیار دندان شکن به آنان داده و چنین         می فرماید: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی... اگر خدا و آئین او را علاقه مندید پس پیروی و اطاعت مرا بنمائید و مفهوم آیه این است اینکه مرا اطاعت نمی نمائید پیداست که دوستار ما هم نیستید.و لذا روح پاک داشتن و فرهنگ دین را در اعماق جان حس کردن در سایه الترام عمل به دین است . رفتارها باید نشان دهنده باورهای قلبی باشد. در بسیاری از حالتها حالت ظاهری نشاندهنده حالتهای معنوی و درونی است و عکس آن نیز به همین صورت است اگر فرهنگ جهادی و مدیریت آن بخواهد بار دیگر زنده گردد باید اعمال و رفتارهای فردی واجتماعی جهادگران نیز دگرگون گردد و به همان دوران اولیه برگردد و لذا این حرکت و حالت یعنی عدم پای بندی به رفتارهای دینی نیز دیگر آسیبی است که موجب از بین رفتن آن خواهد شد و می شود . یادمان نرفته است آندسته از جهادگران دیروز که نام و یاد آنان امروز موجب افتخار - تحف العقول ص  174            2- اصول کافی ج 2ص85                   3- اصول کافی ج 2 ص 81

ما است دارای روحیه جهادی بودند و هم چنین شأن مدیریت جهادی را حفظ می نمودند و می نمایند. کسانی اند که به تمام واجبات عمل کرده و حتی به مستحبات نیز پای بند بودندو این ها فعلاً هم کم نیستند و همان فرهنگ را حفظ کرده و تا سالهای سال آگر زنده بمانند از چنین روحیه ای برخوردار خواهند بود.

3-     نفوذ فرصت طلبان و سست عنصران:

یکی از طرفندهای مهم دشمن در ناکامی ملتها و عقیم ساختن حرکتهای اصلاحی و جنبش های خیرخواهانه نفوذ در صفوف مستحکم آنان است و نفوذ بیگانگان در هر جامعه موجب انحراف و ناکامی آن جامعه خواهد شد. زیرا اعمال نفوذ فلسفه اش انحراف و به نیستی کشاندن است . لذا مسئولین جوامع اصلاح گر و ملتهای بیدار و هشیار باید همواره هشیاری خویش را حفظ نموده و همه جوانب امر را به دقت مورد نظر داشته باشند. البته دشمن نیز در اعمال نفوذ تاک تیکهای مدرن و غیرقابل پیش بینی نشده ای بکار می گیرد. فرهنگ و مدیریت جهادی نیز از عمده ترین بنیادهائی است که همواره مورد دشمنی دشمنان جهانی قرار داشته و دارد. همانگونه که بارها شنیده شد استکبار جهانی در سالهای پس از پذیرش قطعنامه همیشه از مسئولین محترم نظام برای ادامه گفتگو و یا رابطه با ابرقدرتها از جمله پیش شرطی بر آن تأکید داشتند حذف ارگانهای انقلابی کشور بوده است . زیرا وجود هریک از نهادهائی که حضرت امام ره پایه گذار آن بوده همانند خاری است برچشمان دشمن و مهمترین سدی در مقابل نفوذ برملتهاست قطعاً جهادسازندگی مورد خشم و کینه دشمن است زیرا جهادسازندگی در خود روحیه و فرهنگی دارد که در قدم اول شعارش دشمن ستیزی و استعمار زدائی است و آن را خصوصاً در عمران و آبادانی روستاها و مناطق محروم و نیز در جبهه های حق علیه باطن نشان دادو «در این راه  اولین شهید را قبل از جنگ تحمیلی به اسلام و انقلاب تقدیم کرد » ⁽¹⁾ .

  مخفی نماند اخیراً یعنی پس از پذیرش قطعنامه و خاتمه یافتن فتنه جنگ حرکت ناخواسته ای در این نهاد انقلابی صورت گرفت که در برخی از موارد چندان شایسته و مصلحت نظام نبود. اینکه افراد متعهد و رزمنده جایش را به افراد حداقل بی تفاوت بدهد در حالیکه اینان سالهای سال دست از همه مواهب زندگی شسته و در جهادسازندگی خدمت کرده بودند، خصوصاً در مناطق جنگی ماهها و سالها جنگیدند و شهیدان زیادی تقدیم اسلام کرد و مقدار زیادی جانباز و آزاده نیز در جهاد به یادگار ماندند متأسفانه با پرداخت اندک امتیاز مادی را آنان از مجموعه بیرون راندند و عذرشان را به اصطلاح خواستند به نظر میرسد حق آنان این گونه برخورد نبود. زیرا بسیاری از آنها تا حدی می توانستند کارهای اداری انجام دهند ضمن اینکه حضور آنان در جمع پرسنل یادآور حماسه آفرینی های هشت سال دفاع مقدس در اذهان می بود، تأسف آور اینکه برای جایگزینی چندان دقت کافی به عمل نیامده

    1- مقام معظم رهبری در جمع مسئولان و وزیر جهادسازندگی مورخ 15/7/77

 

 

است و تا آنجا که نویسنده بررسی کرده است افراد بی خبر از جنگ و جهاد و تقریباً دور از فرهنگ جهاد و مدیریت آن جایگزین گردیدند . این سیاست نیز آسیبی دیگر بر پیکره جهادسازندگی می تواند باشد که متأسفانه تا حدی هم آسیب وارد کرده است و موجب تضعیف فرهنگ و مدیریت جهادی شد . البته مطلب بسیار است ولی به همین مقدار بسنده می نمائیم .

4- برکناری یا بی مهری نسبت به بانیان جهاد در عرصه مسئولیتها:

   از اصول سیستم مکتب ما در احراز پست و مسئولیت شایسته سالاری است که بحث آن به طور کافی و وافی در کتب مدیریت اسلامی و غیره پرداخته شد در این فرصت به این قسمت از بحث نمی پردازیم و مواردی که مورد نظر است اشاره نمایم که تاکنون ضربات سختی بر پیکره جهاد سازندگی وارد گردید. از اینکه این سیاست خزنده از کجا و از ناحیه چه کسی یا کسانی آْغاز گردید برای نگارنده شناخته شده نیست ولی چنین حرکت نابجا شکل گرفت و جداً غیرانتظار بوده و هست و آن این بود که افراد شایسته و دلسوز که سهم جدی در تشکیل این نهاد انقلابی داشته اند و در شکل پذیری آن در زوزها ی نخست تلاشها کرده و رنجهائی متحمل شدند ولی بدلائل مختلف و بی توجهی برخی از مسئولین و یا ایجاد فضای نامناسب از جهادسازندگی رانده شده و در جای دیگر انجام وظیفه          می نمایند. اگر معتقدیم که فرهنگ و مدیریت جهاد باید حفظ گردد جا داشت جهت ترویج و اشاعه فرهنگ و مدیریت جهادی در رأس برنامه ها از وجود فرهنگ سازان اصلی جهادسازندگی به نحو شایسته بهره مند می شد و قضیه را درگیر کشمکشهای سیاسی و جناحی نمی کرد نه اینکه         اصولی ترین حرکت را درگیر برخی از مسائل بی حاصل و یا تنش زا کرده و بدون نتایج مثبت به اصل ارزشهای ملی و انقلابی پشت پا زده شود. تصمیم گیران یا بهتر بگوئیم سیاست بازان تشکیلات جهادسازندگی در سالهای اخیر می باید توجه بیشتری به حفظ ارزشهای معنوی و فرهنگی می نمودند.

امام اول شیعیان علی (ع) در یک بیان حکیمانه توصیه می فرمایند که در مسئولیتها تقدیم « الافاضل علی رذائل » یعنی شایسته گان در بدست گرفتن پست و مسئولیت برتری دارند. و طبق تأکید قرآن که می فرماید: ان الله بأمرکم آن تؤدو الامانات الی اهلها. پست و مسئولیت خود امانت بزرگ الهی است و این امانت باید بدست کسانی که اهلیت داشته و دارند قرار گیرد. یعنی ملاک شایستگی شخصی است که اگر رعایت نشود آسیب دیگری است بر فرهنگ و مدیریت جهادی.

5- ضعف نظارت و ارزشیابی:

در یک تشکیلات وجود اهرم های نظارت و ارزشیابی یک ضرورت است زیرا هر تشکیلات ممکن است در طول زمان خود از مسیر اصل خویش دچارانحراف گردد. خصوصاً به لحاظ وجود بافتهای متفاوت اعم از مدیر ، معاونین ، کارشناسان و دیگر مجموعه و با توجه به وجود محدودیت در مسئولیتها . بنابراین در بدنه تشکیلات به لحاظ بررسی به عملکردها و کیفیت و کمیت اجرای برنامه با نظارت بر امور امری است اجتناب ناپذیر. مجموعه می باید در چهارچوب اهداف مشخص و مدون هدایت شود. چنانچه انحرافی دیده شود و باید در اسرع وقت با قدرت برخورد گردد. اما از اینکه چه کس یا کسانی این مسئولیتها را داشته باشند ، خود نیاز به بررسی دیگری است آنچه که مربوط به حیطه بحث ماست نظارت بر ارزشهای دینی و فرهنگ جهادی است  و ارزشیابی نیز در محدوده همان مسئله است . متأسفانه تاکنون در این دو وظیفه کار جدی صورت نپذیرفت واگر هم انجام شد بسیار ضعیف و در حد سمبلیک بوده است . اگر از ابتدا و تشکیل نهاد انقلابی جهادسازندگی جهت حفظ فرهنگ و مدیریت جهادی نظارت و ارزشیابی بطور صحیح و جدی عمل شد قهراً وضعیف بهتر از این می بود و جهادگر واقعی بیشتری می داشتیم و این دغدغه خاطر را در مجموعه تا  این حد نمی داشتیم و جا دارد مسئولین محترم فرهنگی جهاد یک چنین تشکیلاتی که صرفاً ارزشهای دینی وفرهنگی پرسنل را ضمن فعالیتهای اداری بررسی نماید راه انداخته و حداقل سالی دوبار کلیه نیروها را از صدر مسئولیت تا ذیل بدون در نظر گرفتن مسائل و ملاحظاتی چون عاطفی بومی گری رو در بایستی و .. بطور دقیق نظارت و ارزشیابی کند.

خالی بودن چنین جایگاه ضربه مهلکی به فرهنگ و مدیریت جهادی وارد خواهد ساخت و از آسیبهای مهلک می باشد و تاکنون هم از نبود چنین حرکت سازنده آسیبهائی وارد گردید و این آسیب رسانی همواره نیز ادامه دارد.

در بسیاری از جلسات و یا گفتگوی صورت به صورت اینگونه انتقادات شنیده می شود خصوصاً از سوی افراد با سابقه و با تعهد که در مجموعه اداری کسی نیست که بین افراد کاری و یا وقت گذران و نیز دلسوز و بی تفاوت و .. فرقی گذاشته و نسبت به کسانی که دلسوزانه تلاش می نمایند و همه همشان خدمت است فرقی با بی تفاوت ها بگذارد. در اینجا لازم است از راهنمائی امام علی (ع) بهره ببریم که در سفارش به نماینده و استاندار خویش مالک اشتر چنین می فرماید: ولایکوننّ المحسن و المسی عندک بمنزله سواء. ای مالک : هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشند. فان ذالک تزهیداً لاهل الاحسان فی الاحسان. و تدریباً لاهل الاساءه علی الاساءه زیرا نیکوکاران در نیکوکار ها بی رغبت و بدکاران در بدکاری تشویق می گردند. بنابراین در یک تشکیلاتی که سابقه آن همه خدمات با ارزش دارد ضروری است آن تلاشهای خالصانه به عنوان فرهنگ دینی احیای گشته و جاویدان بماند. یکی از راههای حفظ آن فرهنگ و مدیریت نظارت و ارزشیابی درست  است در صورت ضعف نظارت و ارزشیابی آسیب جدی بر فرهنگ و مدیریت خواهدبود .

6-سستی در کادر سازی :

از برکات انقلاب اسلامی و نیز نفوذ کلام حضرت امام (ره) و سبک زندگی مبارزاتی آن بزرگوار وجود افراد فدائی اسلام وانقلاب در جامعه بوده است که این عده نیز کم نبودند سراسر کشور مملو از افراد صادق و مخلص و خدمتگزار واقعی بود. و بسیاری از آنها نیز روحیه مدیریتی و توان اداره ادارات و سازمانها را بخوبی داشتند. گرچه بسیاری از آنها سابقه مدیریتی نداشتند اما به لحاظ عشق به خدمت رسانی خیلی زود پیچیدگیها و فرمول مدیریت را آموخته و تجربه کردند. علاوه بر اینکه همان کارکنان و مدیران تشکیلاتهای موجود کشور خودشان روشهای مدیریت را آشنا بوده بی درنگ اداره آن تشکیلات را در دست گرفتند و مدیریت می کردند. با عنایت به اینکه نیاز بود در همان روزهای نخست شیوه کادر سازی اعمال می شد و سیاست تربیت نیروهای مخلص و با فرهنگ دینی جهت اداره کشور بکار گرفته می شد. البته بسیاری از مسئولین نظام به لحاظ سرگرم شدن به اداره کشور، گر چه چنین تصمیمی را داشتند ولی فرصت اجرای آن را پیدا نکردند.

یکی از مواردی که فرهنگ و مدیریت جهادی ضربه جدی دید مسئله عدم کادرسازی بود و این نقیصه هنوز هم احساس می گردد و هیچکس و یا هیچ یک از واحدهای موجود و متصدیان فرهنگ و فرهنگ سازان تاکنون برنامه مؤثر و سازنده ای در این جهت ارائه نکرده اند و همواره باید به این فکر بود که اگر فرهنگ و مدیریت جهادی بخواهد خود را در عرصه کار نشان دهد چگونه می تواند عملاً این وظیفه را انجام دهد و بر همه روشن است که استفاده از نیروهای متعهد و با فرهنگ جهاد که اینک انجام وظیفه می نمایند برای همیشه در عرصه مسئولیتها امکان ندارد زیرا دوره خدمت و عمر حضور آنان روزی طبق قانون پایان پذیرفته و بسر خواهد آمد. آیا برای جایگزینی نیروی موجود نیروئی همانند نیروهای قبل تربیت شده است ؟ آیا نیروهای جدید که جای افراد قبلی را گرفته و یا خواهند گرفت همانند  آنها خواهند بود؟ آیا آن اخلاص و صفا وآن تعهددرروحیه در نیروهای جایگزینی وجود دارد؟ به راستی جهت حفظ و حراست فرهنگ و مدیریت جهادی با وجود عدم نیروهای واجد شرایط به فرهنگ و مدیریت جهادی چه باید کرد؟

این مسئله نیز یکی دیگر از آسیبهای فرهنگ و مدیریت جهادی است . لازم است دلسوزان و متولیان این امر نسبت به این مسئله یعنی کمبود چنین نیروها جهت اداره تشکیلات حرکتهای سازنده ای را آغاز نمائید. گرچه تشکیلاتی در وزارت خانه به عنوان اداره گزینش نیرو و در حدی انجام وظیفه می نماید ولی بحث گزینش نیروها و تربیت و کادرسازی دو مقوله جدا از هم هستند و از جهت کاری چندان با هم ارتباطی نداشته و ندارند و پیشنهاد ما در کادرسازی والاتر و گسترده تر از مسئوله گزینش است به امید برداشتن قدمهای مؤثر در آینده.

7- بی توجهی یا سطحی نگری به جایگاه نمایندگی ولی فقیه

جهادسازندگی در بین دیگر نهادهای انقلابی داری اویژه گیهائی است که دیگر دستگاههای اجرائی از داشتن آن محرومند حتی تعدادی از ارگانهای انقلابی نیز از داشتن چنین ویژگیهائی بی نصیب هستند و آنها از ویژگیهای خاص جهادسازندگی است از جمله حضور نماینده محترم ولی فقیه در کنار نیروها است البته در برخی از ارگانهای انقلابی نیز مقام معظم رهبری نماینده دارند که از جمله آنها سپاه پاسداران و ...است .

بی شک حضور نماینده محترم اما م(ره ) در ابتدای تشکیل جهاد و نیز پس از رحلت حضرت امام (ره) مقام معظم رهبری حضرت آیت ا.. خامنه ای نیز همان راه را ادامه دادو نمایندگان خویش را معرفی فرمودند و قریب سه دهه است که جهادگران این افتخار را دارند که در کنار خویش از فیض وجود این عزیزان بهره مندند. همانگونه که وجود با برکت مقام معظم رهبری حفظه الله در کشور و جهان اسلام از موهبتهای سراسر لطف الهی است و در بحرانها کشتی انقلاب را از تلاطم و موجهای سهمگین بیدینان و ستمگران و دشمنان بین المللی به ساحل نجات می رساند وجود نماینده لایق معظم له نیز می تواند تشکیلات عظیم جهاد را با همان صلابت و فرهنگ غنی اسلامی جهادی حفظ نماید تا از تلاطمات دشمنان محفوظ ماند. بر نیروهای جهاد فرض است که این جایگاه را حفظ نماید برای بهره برداری بهینه از موهبت الهی چند نکته را باید توجه داشت .

الف – همه باید به قداست جایگاه ایمان داشته و همواره وجود این پایگاه مقدس را در کنار خویش احساس کنند ضمن اینکه آن را از یادگاران حضرت امام (ره) دانسته بر استحکام پایه های فرهنگ جهادی به کمک این جایگاه تلاش کنند از راهنمائی و هدایت داهیانه اش بهره مند گردند و پشتوانه محکمی برای انقلاب و ارزشهای آن بدانند و باور داشته باشند که اگر این جایگاه نباشد و یا تضعیف شود در حقیقت ارزشها و باورهای دینی ما از بین خواهد رفت . خلاصه حضور نماینده ولی فقیه و جایگاه مقدس نمایندگی را ضروری بدانیم .

ب – این جایگاه مورد هجوم داشمنان است و باید در موارد حساس و گوناگون از آن به نحو شایسته حمایت همه جانبه کرد. در مراسم و اقامه نماز جماعت و سخنرانیهائیکه از طرف این جایگاه برگزار می گردد حضور فیزیکی داشته و اگر خدای ناکرده توطئه ای علیه این جایگاه صورت گیرد سعی در برطرف ساختن و خنثی نمودن باید کرد و به این جایگاه همه گونه حمایتها را باید نمود.  قطعاً اگر این جایگاه تضعیف گردد فرهنگ و مدیریت جهادی قطعاً رخت برمی بندد. بنابراین اطاعت و فرمانبرداری از آن و حمایت جایگاه می تواند جلو آسیبهای فرهنگ و مدیریت جهادی را گرفته و کنترل و حفظ نماید . البته اینکه جایگاه چه وظایفی داشته و چقدر می تواند در تقویت فرهنگ و مدیریت نقش داشته باشد بحث دیگری است که در جای خود بررسی شده و می شود.

آخرین سخن :

در خاتمه ذکر چند نکته لازم است .

1-آنچه که دراین مقاله به عنوان عوامل آسیب آفرینی به فرهنگ و مدیریت جهاد عرضه شد منحصر به همین تعداد نیست بلکه زیادتر از اینها است .و سعی بر این بود ضمن بر شمردن هر یک و آثار سوء آنها راه حل هر یک نیز به صورت کلی ارائه گردد تا اگر تصمیم بر بهبود روحیه و فرهنگ و مدیریت جهادی گرفته شد حداقل ÷یشنهادها مشخص باشد به این امید که دیگر عزیزان خصوصاً محققین محترم و    نویسنده گان عالیقدر موارد بیشتری و راه حلهای مناسب تری را کاوش کرده و ارائه کنند .

2-نهاد انقلابی جهاد سازندگی خصوصاً و  جهاد کشاورزی به طور عام از نهادهائی است که معمار بزرگ حضرت امام (ره) در حق وی وصفهای فراوانی نمود که در تاریخ انقلاب ثبت شده است . و همه آنها نشانگر جایگاه و عظمت در میزان خدمت رسانی و محرومیت زدائی و نیز صداقت و اخلاص تشکیلات و نیروها خدمتگزار بوده است . بر اساس مدارک و شواهد موجود هرگاه حضرت امام نام جهاد سازندگی را می شنید و یا بر زبان مبارکش این نام مقدس را جاری می کرد از خدمات آن به نیکی یاد می فرمود از عمق جان یاد خیر مینمود . از اخلاص جهادگران و توانمندیهای مدیران جهادگر سخن میراند و تمجید می فرمود و همه آن توصیفها و یادکردهای امام در حق جهاد و جهادگران ستودنی و غرور آفرین است به عنوان تیمن و تبرک به یکی دوتا از جملات زیبای آن یار سفر کرده تمسک می جوئیم .

1-     نقش جهاد سازندگی در جنگ کمتر از نیروهای نظامی نبوده و نیست و این اقراری است مکرر از سوی فرماندهان ارتشی و سپاهی ما که اگر جهاد نبود پیروزی با این سرعت به دست نمی آمد .باید اعتراف کرد که اینان بزرگترین آبرو را به انقلاب اسلامی خود داده اند ... امروز در گوشه و کنار کشور در میان دور افتاده ترین روستاهای محروم و بد آب و هوا که قدم بگذارید با ایثارگران جهاد سازندگی مواجه می شوید که خیلی زود از شما خود را بدان جا رسانده اند .

2-     فرزندان عزیز جهادیم  به تنها چیزی که باید فکر کنید به استواری پایه های اسلام ناب محمدی (ص) است ... امیدوارم از صحنه های سخت سیاست نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی عبور کنید که اگر ایران را بر پایه استقلال واقعی پایه ریزی نکنیم هیچ کاری نکردیم . چشم من به شما سازندگان پر شور و نشاط است ⁽¹⁾ .

3-.... از زحمات جهاد در روستاها و جبهه ها تشکر و تقدیر می نمایم که کراراً درباره زحمات جهاد در جبهه ها گفته ام زحمات جهاد در سراسر ایران چشمگیر و مورد تصدیق همه بوده است ⁽²⁾.

3-به عنوان حسن ختام از دیدگاه مقام معظم رهبری ولی امر مسلمین حضرت آیت ا... خامنه ای نیز استفاده کرده در حد چند فراز می پردازیم که عبارت از :

 الف- شاید بیست و چهار ساعتی نمی گذرد که من یک بار شما ها را دعا نکنم یعنی  از مجموعه هائی که من اسم می آورم و از خدای متعال صلاح و رشد و حفظش را می خواهم جهاد است و

   1- صحیفه نور – ج 16- ص 203                       

   2- صحیفه نور – ج 21 – ص 59

 

 

جهاد واقعاً همیشه مثل یک نقطه درخشان و مثل یک پنجره باز در مقابل چشم ما به یک دنیای خوب است .

به هیچ وجه سر سوزنی از امید و اعتماد ما ه جهاد کاسته نشده است . من به جهاد امیدوارم⁽¹⁾ .

ب- توقعی که من از جهاد دارم این است که جهاد این هویت انقلابی و ارزشی خودش را دو دستی حفظ کند این است که می تواند شما را کارآمد بکند و الا مثل یک اداره می شوید ^.(2)

 به امید پیروزی حق علیه باطل و یاد همه شهدا و امام شهیدان و درود فراوان بر روان پاک آنان باد.

و به امید اینکه اینگونه همایشها و برنامه ها زمینه ای باشد بر احیاء مجدد فرهنگ و مدیریت جهادی .

و السلام علی من التبع الهدای

 

فروش فروشگاه طراحی فروشگاه آنلاین فروش فروشگاه آنلاین فروشگاه تحت وب راه اندازی فروشگاه تحت وب وب سایت فروشگاهی ارزان طراحی وب سایت باشگاه مشتریان پرداخت ماهیانه فروش آنلاین فروش محصولات چندین پذیرنده طراحی فروشگاه ریسپانسیو طراحی سایت و فروشگاه اینترنتی طراحی و پیاده سازی فروشگاه ساخت سایت فروشگاهی فروشگاه حرفه ای ساخت فروشگاه آنلاین ساخت فروشگاه Online سفارش سایت فروشگاهی طراحی فروشگاه اینترنتی اختصاصی قیمت طراحی فروشگاه اینترنتی فروشگاه ساز حرفه ای فروشگاه اینترنتی آماده فروشگاه ساز قیمت راه اندازی سایت فروشگاهی سفارش طراحی فروشگاه اینترنتی