ششمین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن (5-4 تیر 1386)

جهانی شدن تحقیق و توسعه، فرصت‌ها

و چگونگی استفاده از آن

فریبا فهیم یحیایی[1]

1-  خلاصه مقاله

2-  جهانی شدن مفهومی است که برای توضیح و تبیین تحولات جهان معاصر در ده‌های اخیر به کار گرفته می‌شود. صرف نظر از مباحثی که درباره علل موجود و هدف وغایت این تحولات ذکر می‌شود، به نظر می‌رسد درباره مشخصه‌های اساسی این تحولات اتفاق نظر وجود دارد. این تحولات عمدتاً شامل رشد سریع تجارت جهانی کالا و خدمات در قیاس با رشد تولید، رشد سریع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و افزایش سهم آن در سرمایه‌گذاری ناخالص داخلی، اهمیت روزافزون شرکت‌های فراملی، همگرایی قیمت‌های داخلی و خارجی، گسترش سازمان‌های تجاری و اقتصادی جهانی، گسترش فناوری اطلاعات، توزیع جهانی دانش، اطلاعات و تکنولوژی و گسترش حقوق مالکیت معنوی است.

جهانی شدن شامل تمام ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی است و تحقیق و توسعه را در کنار سایر موارد در بر می‌گیرد. بین جهانی شدن اقتصاد، فرهنگ و سیاست با جهانی شدن تحقیق و توسعه رابطه دو سویه‌ای برقرار است. جهانی شدن تحقیق و توسعه زمینه‌های مناسب برای تحقق شاخص‌های جهانی شدن را فراهم می‌آورد و تحقق شاخص‌های جهانی شدن به نوبه خود به جهانی شدن تحقیق و توسعه کمک می‌نماید.

جامعه ایران نیز که حیات آن به علل و جلوه‌های گوناگون با رویدادهای اقتصادی، فرهنگی، علمی و سیاسی جهان پیوند خورده است نمی‌تواند در برابر پدیده جهانی شدن بی‌اعتنا باشد. جهانی شدن تحقیق و توسعه فرصت‌های مختلفی را برای جامعه علمی ایران فراهم می‌کند که شناسایی این فرصت‌ها به سیاستگذاری مناسب برای استفاده به موقع و درست از آنها می‌انجامد.

این مقاله به منظور تبیین ابعاد جهانی شدن تحقیق و توسعه و فرصت‌هایی که برای جامعه علمی ایران فراهم می‌آورد و نیز ارایه راهکارهایی برای استفاده از فرصت‌های فوق نگاشته شده است.

 

2- جهانی شدن اقتصاد

جهانی شدن اقتصاد به افزایش وابستگی‌های اقتصادی متقابل کشورها در سطح دنیا از طریق گسترش تعداد و تنوع معاملات بین مرزی کالاها و خدمات و جریان‌های سرمایه بین‌المللی و همچنین گسترش سریع و وسیع تکنولوژی اطلاق می‌گردد. پیشرفت‌های تکنولوژیکی به طور قابل ملاحظه‌ای هزینه‌های معاملاتی را کاهش می‌دهند و همزمان منجر به تغییرات ساختار تجارت بین‌المللی می‌شوند و نیز با ایجاد تلاش‌های جهانی در زمینه آزادسازی‌های تجاری، رشد تجارت جهانی را تسریع می‌کنند.

به طور خلاصه جهانی شدن اقتصاد در زمینه تجارت در قالب گرایش به سوی زمینه‌سازی برای آزادسازی مبادلات تجاری در اقصی نقاط جهان از طریق رفع موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای، در زمینه تولید در قالب گرایش به غیرمتمرکز شدن اساسی تولید و افزایش سهم تولیدات خدماتی، در زمینه سرمایه‌گذاری در قالب افزایش سهم سرمایه‌گذاری‌های خارجی، برجسته‌تر شدن بازارهای مالی و پولی و گسترش نقش شرکت‌های فراملی و در زمینه سازماندهی تولید در قالب گرایش به الگوهای انعطاف‌پذیرتر تولید تجلی پیدا کرده است.

شاخص‌های اصلی جهانی شدن اقتصاد رشد سریع‌تر تجارت جهانی کالا و خدمات در قیاس با رشد تولید جهان، رشد سریع سرمایه‌گذاری خارجی و سهم آن در سرمایه‌گذاری ناخالص داخلی، ادغام و تملک شرکت‌های خارجی، اهمیت روزافزون شرکت‌های فراملی، کاهش محدودیت‌ها و افزایش درجه باز بودن بازارهای تجاری و مالی، همگرایی قیمت‌های داخلی و خارجی و گسترش نظام‌ها و سازمان‌های تجاری و اقتصادی جهانی و حیطه‌های شمول آنها می‌باشد.[2]

 

3- جهانی شدن تحقیق و توسعه

جهانی شدن تحقیق و توسعه از مظاهر اصلی جهانی شدن است. در شرایط جهانی شدن تحقیق و توسعه دسترسی جهانی به دانش برای همه ایجاد و انتشار اطلاعات علمی و فنی شامل فعالیت‌های دسترسی آزاد برای انتشارات علمی رشد و توسعه می‌یابد.

افزایش دانش و بهره‌گیری از آن در همه ابعاد موجبات دانش محوری اقتصاد را فراهم می‌آورد.به عبارتی اقتصاد دانش محور و مدیریت دانش صحنه اصلی را اشغال خواهد کرد و به این ترتیب توانایی همه در دسترسی و مشارکت در اطلاعات، ایده‌ها و دانش تحقق یافته و شدت علم یعنی میزان دانش به کار گرفته شده در فرآیندها، تولیدات و خدمات افزایش خواهد یافت[3]. دانش پایگاه گسترده خود را تثبیت کرده و برای بقای دانش پژوهی و خلق نظریه شأنی پایدار تضمین می‌گردد.

برداشت نوینی از آموزش ظهور خواهد کرد. رغبت به یادگیری عمومیت بیشتری پیدا می‌کند و سرتاسر زندگی افراد با آموختن عجین خواهد شد.

دانش بر شدن علم و دانش پژوهی ظرفیت فناوری را برای توزیع و تولید اطلاعات افزایش خواهد داد و از این طریق یک محیط رشد و توانمندسازی در سطح ملی و بین‌المللی برای پیشرفت‌های تکنولوژیکی ایجاد می‌شود. پیشرفت‌های تکنولوژیک در حوزه برنامه‌ریزی و نظارت انسانی قرار می‌گیرد. اهداف تکنولوژیکی را می‌توان تعیین کرده و فعالیت‌ها را برای دسترسی به آن اهداف هماهنگ نمود. بدین ترتیب دیگر تکنولوژی مادی مهم‌ترین تکنولوژی محسوب نمی‌شود، بلکه تکنولوژی فکری حایز اهمیت است. به گونه‌ای که تصمیمات انسانی بر مبنای محاسبات منطقی فرموله می‌شود[4].

در یک جامعه دانش محور که از طریق تحولات فناورانه بی‌سابقه تغذیه می‌شود، تغییرات سریع فناوری‌های نوین رخ می‌دهد. همکاری تکنولوژیکی میان شرکت‌ها رونق گسترده‌ای گرفته و انتقال دانش فنی تسهیل می‌گردد.

ایجاد شبکه‌های ارتباطی مؤثر و ارزان، ایجاد پی بستر پویا برای توسعه فناوری اطلاعات و دسترسی جهانی، دائمی و انعطاف‌پذیر به زیرساخت و خدمات فناوری ارتباطات و اطلاعات در کنار ایجاد سیستم مؤثر برای رشد خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها از دیگر شاخص‌های جهانی شدن تحقیق و توسعه است. در کنار اینها می‌بایست به گسترش، حفاظت و حمایت از مالکیت‌های معنوی اشاره نمود که برای تشویق نواوری و خلاقیت در جامعه ضروری است. همچنین اشاعه و انتشار گسترده و تبادل دانش برای تشویق ابتکار و خلاقیت، تسهیل مشارکت معنی‌دار توسط همه و تبادل دانش از طریق آگاهی کامل و ظرفیت‌سازی مهم می‌باشد.

 

4- ارتباطات دو سویه جهانی شدن اقتصاد و جهانی شدن تحقیق و توسعه

تکنولوژی یکی از مؤلفه‌هایی است که هم تأثیر فراوانی برگسترش جهانی شدن داشته و هم از این فرآیند تأثیر می‌پذیرد. پیشرفت سریع تکنولوژی اطلاعاتی در روند جهانی شدن نقش به سزایی داشته است. این پیشرفت توانسته فواصل فیزیکی و جغرافیایی را بسیار کوتاه نماید و با گسترش اشکال جدیدی از تجارت همچون تجارت الکترونیکی و روابط بین فعالان اقتصادی در رونق تولید و تجارت جهانی نقش داشته است.

پیشرفت‌های تکنولوژیکی به طور قابل ملاحظه‌ای هزینه‌های معاملاتی را کاهش می‌دهند و همزمان منجر به تغییرات ساختار تجارت بین‌المللی می‌شوند و نیز با ایجاد تلاش‌های جهانی در زمینه آزادسازی‌های تجاری، رشد تجارت جهانی را تسریع می‌کنند. بنابراین اثرات خارجی نوآوری‌های تکنولوژیکی که منجر به افزایش تجارت بین‌المللی در سطح دنیا می‌شود از مهم‌ترین منابع رشد تولید جهانی و تحقق شرایط جهانی شدن اقتصاد است.

توسعه تکنولوژی موتور جهانی شدن اقتصاد در دنیا است. از یک سو اثرات خارجی تکنولوژیکی مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری ساختار تجارت و فرآیند تخصیص بین‌المللی می‌باشد و از سوی دیگر شکاف تکنولوژیکی میان کشورهای صنعتی و در حال توسعه که منبع تجارت جهانی است، به دو دلیل توجه در افزایش مخارج تحقیق و توسعه در کشورهای در حال توسعه و اشاعه مستمر اطلاعات از کشورهای صنعتی به سایر کشورها، کمتر می‌گردد.

تغییرات سریع فناوری‌های نوین وضعیت جدیدی را به جهان حاکم کرده و شکل رفتارهای اقتصادی سنتی را عوض می‌نمایند که از پیش‌شرط‌های جهانی شدن اقتصاد است. فناوری‌های نوین از بعد عملی به جهانی شدن آن هم نه فقط از نظر آموزش کمک می‌نمایند، برای مثال اینترنت یکی از بزرگترین کمک کننده‌ها به روند شتابان جهانی شدن چند سویه است.

آنچه در این میان بسیار اساسی به نظر می‌رسد، نقش مدیریت دانش در ایجاد بستر مناسب جهت رشد و تعالی سازمانی و خلق نوآوری است. مدیرتی دانش به سازمان‌ها کمک می‌کند تا اطلاعات مهم را بیابند، گزینش سازماندهی و منتشر کنند. هدف مدیریت دانش تبدیل دانش شفاهی به دانش صریح و انتشار مؤثر آن است و این کار را از راه اعمال فرآیند دانش مداری در سازمان‌ها انجام می‌دهد[5].

افزایش دانش و بهره‌گیری از آن در همه ابعاد و استیلای مدیریت دانش اقتصاد دانش محور را ایجاد می‌کند که جهانی شدن از پیامدهای دانش محور شدن اقتصاد است.

در شرایط جهانی شدن تحقیق و توسعه گسترش حمایت از حقوق مالکیت‌های معنوی اتفاق می‌افتد، این گسترش باعث می‌شود دارندگان این حقوق بیشتر علاقمند و خواستار شوند تا از حقوق آنها در بیرون از مرزها حمایت شود. هماهنگ‌سازی رژیم مالکیت‌های معنوی به شرکت‌ها اجازه می‌دهد که مراحل مختلف تولید، توزیع و فروش محصولات را بین‌المللی کنند. بدون آنکه حمایت از حقوق مالکیت‌های معنوی را به خطر اندازند. این شرکت‌ها می‌توانند تولیدات خود را در کشورهای مختلف مستقر ساخته و مطمئن باشند که مالکیت معنوی آنها حفظ و حمایت می‌شود.

شرکت‌ها و مؤسسات تجاری و تولیدی اساساً در حال تغییر و تحولند. نوع جدید از شرکت‌های فراصنعتی در حال ظهور است و در آینده گسترش پیدا خواهد کرد. شرکت‌های فراصنعتی تغییرات ساختاری در فعالیت‌های تولیدی و خدماتی و نیز پیوند متقابل آنها را منعکس می‌کنند. شرکت‌های فراصنعتی دارای ویژگی‌هایی‌ از قبیل ساز و کارهای درونی و بیرونی برای رشد مانند منابع انسانی و شبکه ارتباطی، شکل‌های قابل انعطاف‌تری از تشکیلات، شکل جدیدی از مدیریت با سلسله مراتب کمتر، الگوهای جرح و تعدیل نوین، گرایش به اینکه به عنوان یک شرکت جهانی فعال در بازارهای جهانی، هم از جنبه تولیدات و هم از جنبه مواد خام مطرح ‌باشند، می‌باشند.

الزامات و پیامدهای ظهور شرکت‌های فراصنعتی، به طور ویژه‌ای به فعالیت‌های تحقیق و توسعه یک سازمان و مدیریت فناوری و منابع انسانی آن مربوط می‌شود. شرکت‌های فراصنعتی تمایل دارند تا بخش وسیعی از فعالیت‌های خود را در این زمینه‌ها متمرکز سازند. هدف آنها به حداکثر رساندن انعطاف‌پذیری در وضعیت متغیر جهانی است. در همان حالی که سطح ضروری کنترل روی کارکردها و فعالیت‌های آشکارشان را دارا هستند[6].

مواردی که مطرح گردید زمینه‌های مناسبی بود که جهانی شدن تحقیق و توسعه برای تحقق جهانی شدن اقتصاد فراهم می‌آورد. همانطور که قبلاً نیز بیان گردید این ارتباط دو سویه است یعنی تحقق شاخص‌های جهانی شدن اقتصاد نیز تحقق جهانی شدن تحقیق و توسعه را فراهم می‌آورد.

به این ترتیب که جهانی شدن اقتصاد که با تحولات فناورانه همراه است به جهانی شدن تحقیق و توسعه یعنی تحقق جامعه دانش محور کمک می‌کند زیرا جامعه دانش محور از تحولات فناورانه تغذیه می‌شود. در جهانی شدن،  فرآیند بین‌المللی شدن سازمان یافته در کلیه سطوح تشدید شده، بین‌المللی شدن در نوع فعالیت‌ها، نوع سرمایه‌گذاری‌های مشترک و نوع شبکه‌سازی دانشگاه‌ها و فعالیت‌های تحقیقاتی متبلور می‌شود که اینها نیازمندی‌های این هستند که مدیریت دانش صحنه اصلی را اشغال کند. فشارهای جهانی شدن اقتصاد و فناوری‌های جدید باعث افزایش رقابت و خلاقیت می‌شود.

یک محیط پویا و توانای بین‌المللی حمایت کننده از سرمایه‌گذاری‌های خارجی، انتقال تکنولوژی و همکاری‌های بین‌المللی خصوصاً در حوزه مالی، بدهی و تجارت همچنین مشارکت مؤثر و کامل کشورهای در حال توسعه در تصمیم‌گیری‌های جهانی برای تکمیل فعالیت‌های توسعه‌ای در رابطه با فناوری‌های نوین به خصوص فناوری ارتباطات و اطلاعات حیاتی و ضروری است. به عبارت دیگر یک محیط رشد و توانمندسازی در سطح ملی و بین‌المللی برای تحقق جهانی شدن تحقیق و توسعه لازم است که با جهانی شدن اقتصاد دسترسی به محیط مزبور میسر می‌شود.

 

5- فرصت‌هایی که جهانی شدن تحقیق و توسعه برای جامعه ایران فراهم می‌کند و راهکارهای استفاده از این فرصت‌ها

جهانی شدن تحقیق و توسعه یک محیط رشد و توانمندساز در سطح ملی و بین‌المللی برای جامعه علمی فراهم می‌کند که در آن دسترسی جهانی به دانش علمی، ایجاد، اشاعه و انتشار گسترده و تبادل دانش و اطلاعات علمی و فنی فراهم خواهد بود. تبادل اطلاعات علمی و مشارکت در نظریه‌پردازی و پروژه‌های علمی بین‌المللی گسترش می‌یابد. دسترسی جهانی، دایمی و انعطاف‌پذیر به فناوری ارتباطات و اطلاعات از دیگر شرایط این محیط خواهد بود. تسهیل مشارکت معنی‌دار و تبادل دانش از طریق آگاهی کامل و ظرفیت‌سازی از دیگر فرصت‌های بنیادین جهانی شدن تحقیق و توسعه است.

از طرف دیگر با جهانی شدن تحقیق و توسعه همکاری‌های تکنولوژیکی میان شرکت‌ها رونق گسترده‌ای گرفته و انتقال دانش فنی تسهیل می‌گردد. دانش بر شدن علم و دانش پژوهی ظرفیت فناوری را برای تولید و توزیع افزایش خواهد داد. ایجاد شبکه‌های ارتباطی مؤثر و ارزان به این امر کمک می‌نماید.

پیشرفت‌های تکنولوژیکی به طور قابل ملاحظه‌ای هزینه‌های معاملاتی را کاهش می‌دهند و همزمان منجر به تغییرات ساختار تجارت بین‌المللی می‌شوند و نیز با ایجاد تلاش‌های جهانی در زمینه آزادسازی‌های تجاری، رشد تجارت جهانی را تسریع می‌کنند. بنابراین اثرات خارجی نوآوری‌های تکنولوژیکی که منجر به افزایش تجارت بین‌المللی در سطح دنیا می‌شود، از مهم‌ترین منابع رشد تولید جهانی است که در شرایط اشاعه مستمر اطلاعات و انتقال دانش فنی از فرصت‌های اساسی فراهم شده خواهد بود.

برای بهره‌گیری از فرصت‌های ذکر شده حرکت به سمت دانش محور کردن اقتصاد باید تسریع شود. تجربه ثابت کرده است کشورهایی که توجه بیشتری به تحقیق و توسعه و کاربرد و انتشار دستاوردهای آن نشان می‌دهند و در تولید دانش نقش بیشتری ایفا می‌کنند در حرکت به سمت دانش محور کردن اقتصاد خود توفیق بیشتری به دست می‌آورند. لذا افزایش مخارج تحقیق و توسعه و کاربرد و اشاعه دستاوردهای آن و توجه به دانش به عنوان سرمایه معنوی و مؤلفه‌ای که در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها باید نقش کلیدی داشته باشد از اهم موارد است که با اعمال فرآیند دانش مداری در سازمان‌ها تشدید می‌گردد.

ایجاد بسترهای لازم برای سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال تکنولوژی و همکاری‌های بین‌المللی در تبادل اطلاعات علمی، مشارکت در نظریه‌پردازی و پروژه‌های علمی، ایجاد شبکه‌های ارتباطی مؤثر و ارزان، بالا بردن کیفیت کالاها از طریق کسب دانش و ارزش افزوده مناسب، پشتیبانی از مراکز تولید اطلاعات، ایجاد سیستم مؤثر برای رشد خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها در زمینه اقتصادی از دیگر راهبردهای اساسی در این زمینه‌اند.

پذیرش و اعمال قواعد جهانی در زمینه حقوق مالکیت معنوی و جذب سرمایه‌های خارجی منجر به سرعت تحولات تکنولوژی در کشور و استفاده از فرصت‌های جهانی انتقال اطلاعات و فناوری می‌گردد.

ایجاد سیستم موثر برای رشد خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها مستلزم توانایی همه در دسترسی و مشارکت در اطلاعات، ایده‌ها و دانش است. هر کسی باید برخوردار از فرصت برای به دست آوردن مهارت ها و دانش‌های لازم برای درک، مشارکت فعالانه و بهره‌برداری از اقتصاددانش محور باشد.

ایجاد زیرساخت‌های فناوری ارتباطات و اطلاعات (ICT) و اجرای برنامه‌های کاربردی در این زمینه منطبق با شرایط منطقه‌ای و ملی با قابلیت دسترسی آسان و انعطاف‌پذیر از موارد اساسی دیگر است.

اعمال سیاست‌هایی که محیط مساعدی را برای رقابت عادلانه قابل پیش‌بینی و ثبات در تمام سطوح ایجاد می‌کنند باید به صورتی توسعه یافته و اجرا شوند که نه تنها سرمایه‌های خصوصی بیشتری را برای توسعه زیرساخت‌های ICT جذب کند بلکه تعهدات خدمات جهانی را در جاهایی که بازارهای سنتی کارآمدی لازم را ندارند، فعال سازد. در نواحی محروم، استقرار نقاط دسترسی عمومی ICT در اماکنی مانند ادارات پست، مدارس، کتابخانه‌ها و بایگانی‌ها می‌تواند ابزارهای مؤثری برای توسعه زیرساخت‌های ICT باشد. که می‌بایست همراه با تهیه چارچوب‌های قانونی جدید در این زمینه باشد که در کار ایجاد ظرفیت، اعتماد و امنیت در استفاده از ICT را افزایش داده، یک محیط فعال در تمام سطوح ایجاد کرده، نقش رسانه‌ها را شناسانده و ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی را در نظرمی‌گیرد.

دامنه عمومی غنی یکی از عناصر اساسی برای رشد فناوری ICT است و مزایای زیادی مانند پرورش یک ملت فرهیخته، شغل‌های جدید، خلاقیت، فرصت‌های تجاری، پیشرفت علمی را ایجاد می‌کند. اطلاعات در دامنه عمومی باید به راحتی قابل دسترسی باشد تا از جامعه اطلاعاتی حمایت کند و در برابر سوءاستفاده‌ها حمایت شود.

از آنجا که ICT یک ابزار تواناساز رشد از طریق افزایش بهره‌وری و کارآمدی‌ها به ویژه برای شرکت‌های کوچک و متوسط (SME) می‌باشد، لذا سیاست‌هایی که سرمایه‌گذاری‌های سودمند را تقویت کند و شرکت‌ها کوچک و متوسط را فعال می‌کند تا تغییرات لازم برای استفاده از منافع ICT را ایجاد نمایند، سودمندترین سیاست‌ها خواهد بود.

در خاتمه تأکید می‌گردد که استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات در تمام مراحل تحصیلی، آموزش و توسعه منابع انسانی باید با توجه خاص به نیازهای ویژه زنان، دختران، ‌معلولین، افراد محروم و گروه‌های آسیب‌پذیر رشد و افزایش یابد.

فهرست منابع

1.    مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، "جهانی شدن و اقتصاد ایران". اسفند 1381.

2.    زلفی‌گل؛ محمدعلی و کیانی بختیاری؛ ابوالفضل، "ساختارهای دانش مدار در عصر دانایی"، مجله رهیافت بهار و تابستان 1385.

3.    رزمی؛ زهرا، "مفهوم جهانی شدن اقتصاد، فرآیندی قابل تحلیل"، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، تابستان 1383.

4.    سولاک؛ جان، ترجمه: کلدی؛ علیرضا و فاضلی؛ رضا، "جهانی شدن و چالش‌های ناشی از آن برای آموزش عالی و تحقیقات"، رهیافت، بهار 1381.

5.    جلالی؛ علی‌اکبر، "اقتصاد دانش محور"،

 http://www.iranwsis.org1/2/1383

6.    "مدیریت دانش‌گذار ناگزیر از مکاتب کهنه"

http://www.imiir/tadbir/tadbir-165reports.

7.    "اعلامیه اصول، ایجاد و ساخت جامعه اطلاعاتی: چالش جهانی در هزاره جدید"، مجله تکفا، فروردین و اردیبهشت 1383.

8.    تقوی؛ مهدی، "جهانی شدن و چالش‌های پیش‌رو"، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، تابستان 1381.

9.    تقوی؛ نعمت‌اله، "جهانی شدن توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط"، وزارت تعاون، نشر جامعه پژوه، 1381

10.           پترلا؛ ریکاردو، ترجمه: ریاضی؛ محمداسماعیل، "آینده اروپا در زمینه علم، فناوری و جامعه"، رهیافت، پاییز 1376

11.            Hanswan Ginkel. University 2050 the organization of creativity and Innovation. Higher Education policy. Vol. 8| No .4| 1995

12.            waters| Malcolm| Globalization| Rautledge London and New-York 2001.

13.            Beale| J. 1988. Global communication networks: National and International and development strategies. Dordrecht| the nether lands: Kluwer Academic publisher.

فروش فروشگاه طراحی فروشگاه آنلاین فروش فروشگاه آنلاین فروشگاه تحت وب راه اندازی فروشگاه تحت وب وب سایت فروشگاهی ارزان طراحی وب سایت باشگاه مشتریان پرداخت ماهیانه فروش آنلاین فروش محصولات چندین پذیرنده طراحی فروشگاه ریسپانسیو طراحی سایت و فروشگاه اینترنتی طراحی و پیاده سازی فروشگاه ساخت سایت فروشگاهی فروشگاه حرفه ای ساخت فروشگاه آنلاین ساخت فروشگاه Online سفارش سایت فروشگاهی طراحی فروشگاه اینترنتی اختصاصی قیمت طراحی فروشگاه اینترنتی فروشگاه ساز حرفه ای فروشگاه اینترنتی آماده فروشگاه ساز قیمت راه اندازی سایت فروشگاهی سفارش طراحی فروشگاه اینترنتی