فروشگاه ساز بهبود

 وضعیت بهداشت مسکن خانوارهای تحت پوشش عرصه پزشکی جامعه نگر ثامن‌الائمه کرمانشاه ( تابستان 1380 )

دکتر سید محمد عزیزی *؛ دکتر مقداد پیرصاحب*؛ شهین مرادی**

چکیده :

سابقه و هدف : تأمین مسکن بهداشتی یکی از شاخص‌های مهم توسعه بهداشتی هر کشوری محسوب می شود، که از بروز و انتقال بیماری‌های واگیر و سوانح و حوادث ناگوار تا حد امکان جلوگیری می‌نماید. این پژوهش با هدف بررسی وضعیت بهداشت مسکن خانوار‌های تحت پوشش عرصه پزشکی جامعه نگر ثامن‌الائمه کرمانشاه صورت پذیرفت.

مواد و روش‌ها : این مطالعه به صورت توصیفی در تابستان 1380 انجام گرفت. جامعه آماری این مطالعه را 4643 خانوار موجود تحت پوشش مرکز بهداشتی درمانی ثامن‌الائمه، یکی از مراکز زیر مجموعه  عرصه پزشکی جامعه نگر، تشکیل می‌دادکه از این تعداد 500 خانوار به روش نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک انتخاب شدند. اطلاعات مورد نیاز پژوهش از طریق چک لیستی که حاوی 24 سؤال در دو بخش دموگرافیک و وضعیت مسکن بود، جمع‌آوری گردید و با استفاده از آمار توصیفی مورد تفسیر قرار گرفت.

یافته‌ها : نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که 94% سقف اتاق‌ها ، 8/93% کف اتاق‌ها ، 93% نور اتاق‌ها ، 2/90% سیستم گرمایش ، 4/80% سیستم سرمایش ، 78% محوطه حیاط‌ها ، 2/76% حفاظ پنجره‌ها ، 74% تهویه مستراح‌ها ، 4/43% حفاظ پله‌ها ، 36% فضای اتاق‌ها ، 8/12% تهویه آشپزخانه‌ها ، 8% وسایل اطفای حریق و 8/3% ساختمان‌ها از نظر مسلح بودن  در برابر ورود موش و جوندگان از وضعیت مناسب و مطلوبی برخوردار بودند.

بحث : بر اساس یافته‌های به دست آمده ،حدود نیمی از مساکن مورد مطالعه از لحاظ پارامترهای بهداشت مسکن نظیر سقف ، کف ، نور ، سیستم گرمایش و سرمایش ، محوطه حیاط‌ ، حفاظ پنجره‌ها و تهویه مستراح از وضعیت مناسب و بهداشتی برخوردار بودند، در حالی که نیمی دیگر از نظر حفاظ پله‌ها ، فضای اتاق ، تهویه آشپزخانه ، وسایل اطفای حریق و مسلح بودن در برابر موش و جوندگان در وضعیت نامناسب بهداشتی قرار داشتند. وجود این نواقص بهداشتی در مسکن می‌تواند باعث مشکلات جسمی ، روانی و اقتصادی برای ساکنان آن گردد. علاوه بر این، در ساخت بسیاری از منازل، اصول مهندسی و استانداردهای بهداشت مسکن رعایت نشده وممکن است براثر سوانح  مختلف نظیر زلزله ، خـطر
مرگ و میر را به دنبال داشته باشد. پیشنهاد می‌شود برای‌ بهبود وضعیت کنونی و رفع نواقص موجود، اقدام به آموزش ساکنان گرددو همچنین نظارت بر ساخت و ساز مسکن از طرف متولیان امر به صورت جدی پی‌گیری شود.

کلیدواژه‌ها  : کرمانشاه ، عرصه پزشکی جامعه نگر ، بهداشت مسکن .

** کارشناس بهداشت محیط.

* عهده‌دار مکاتبات: کرمانشاه، میدان ایثار جنب بیمارستان فارابی ، دانشکده بهداشت ، گروه بهداشت محیط،  تلفن: 8262005-0831.

مقدمه:

از بین نیازهای اولیه بشر ( غذا ،لباس و سرپناه ) تأمین سرپناه مشکل‌ترین آن‌ها می‌باشد و مسکن به‌عنوان یک مکان فیزیکی و به‌عنوان سرپناه، نیاز اولیه و اساسی خانوار به حساب می‌آید (1و2 ). مسکن فقط به معنای وجود یک سقف در بالای سر فـرد نیسـت، بلکه امنیت، گرما و مکانی متعلق به فـرد را نیز دربرمـی‌گیرد(3). بهداشت مسکن یا محل سکونت به مجموع شرایط کمی و کیفی گفته مـی‌شود که تحت آن شرایط،احتیاجات اساسی جسمـی و روحی ساکنان آن تأمین می‌گردد و از بروز و انتقـال بیمـاری‌های واگـیر و سوانـح و حـوادث ناگوار تا حـد امـکان جلوگیری ‌مـی‌کند
(4و5 ). کـیفیت مسـکن از نظر تـأثیری که در سلامتی، ایمنی و شرایط مناسب زیست می‌گذارد، اثر مستقیم و قابل‌ملاحـظه‌ای بر رفاه مردم دارد. کـارکـرد اصلی مسکن، علاوه بر نقش آن به‌عنـوان یک سرپناه، فراهم آوردن شرایط مطلوب زیست خانواده به منظور انجام بهتر فعالیت‌ها و سازماندهی یک زندگی خانوادگی خوب در واحد مسکونی می‌باشد؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین پیامدهای مسکن تأثیری است که در ثبات و همبستگی خانواده دارد
 (6). بـی‌شـک حفظ سلامـت جسـمی، روانی و اجتمـاعی انسان بدون بـهداشت محیط امری ناممکن است (7) و چنانچه شرایط و امکانات فیزیکی متناسب با نیازهای فیـزیولوژیکی انسان نباشد، زمینه را برای انتقال عوامل بیماری‌زا فراهم می‌سازد و سلامت و بهداشت انسان را به خطر می‌اندازد(8).

از عوامل مؤثر، در نامناسب و غیربهداشتی‌کردن مسکن می‌توان به مهاجرت مردم روستا و نقاط‌ کم‌جمعیت به شهرهای بزرگ و مراکز صنعتی و ایجاد حاشیه‌نشینی در اطراف شهرها ، توسعه مراکز صنعتی و رونق اقتصادی شهرهای بزرگ، عدم ساختار مناسب شهرسازی باتوجه به توسعه شهر و افزایش جمعیت و همچنین شلوغی و تراکم جمعیت، نامناسب‌بودن وضعیت آب و فاضلاب، نواقص ساختمانی ، مساحت اتاق‌ها و ریخت و پاش زباله که باعث ایجاد پناهگاهی برای تکثیر حشرات و جوندگان می‌گردد، اشاره نمود ( 9و10 ). یک کمیته کارشناسی WHO معیارهایی را برای مسکن بهداشتی توصیه نموده که عبارت است از اینکه، یک مسکن بهداشتی‌که حفاظت جسمی و سرپناه انسان را تأمین می‌کند، باید جای شایسته‌ای برای‌ آشپزی، غذاخوری، شستشو و دفع مواد زاید را تهیه نماید، از انتشار بیماری‌های واگیر جلوگیری کند، در برابر خطرهای ناشی از سر و صدا و آلودگی انسان را حفاظت نماید، فاقد اشکالات ساختمانی نامطمئن برای بدن و بدون مواد سمی خطرناک باشد، رشد و ارتقای روابط اجتماعی را افزایش‌دهد، بازتاب اصول بوم شناختی باشد و بهداشت روان را ارتقاء دهد (11و12 ). با این وصف، استحکام و وسعت کافی بنا، رعایت اصول ایمنی، تأمین حرارت و رطوبت، وجود نور کافی و تهویه مناسب، بالطبع از مسائل اولیه هر مسکن بهداشتی بوده و تأثیرات سوء‌عدم برخورداری از آن‌ها در انسان در خور توجه است ( 13و14 ).

بنابراین با توجه به مسائل ذکرشده تأمین و وجود چنین شرایطی در مسکن امری گریزناپذیر است. از طرفی شهر کرمانشاه یکی از شهرهای تاریخی است که دارای بافتی قدیمی است و بر اساس اصول سنتی بنا گردیده است‌که بعد از انقلاب اسلامی از توسعه شهری وسیع به‌صورت شهرک‌های اقماری ، بدون توجه به رعایت اصول شهرسازی برخوردار شده و مشکلات فراوانی را برای دولت و مردم ایجاد نموده است؛ لذا انجام پژوهشی با هدف بررسی وضعیت بهداشت مسکن در این شهر به منظور به‌دست آوردن اطلاعات لازم و ارائه آن به مسئولین شهر خصوصاً شهرداری ، مسکن و شهرسازی و سایر متولیان امر جهت سامان‌دهی این وضعیت ضروری به نظر می‌رسد. با این هدف پژوهش حاضر در عرصه پزشکی جامعه نگر کرمانشاه صورت پذیرفت.

مواد و روش‌ها :

این مطالعه به صورت توصیفی-مقطعی‌ به‌منظور ارزیابی وضعیت بهداشت مسکن در عرصه پزشکی جامعه‌نگر کرمانشاه در تابستان سال 1380 صورت گرفت. جامعه آماری این مطالعه را 4643 خانوار تحت پوشش مرکز بهداشتی درمانی ثامن‌الائمه از زیرمجموعه‌های عرصه‌پزشکی جامعه نگر کرمانشاه تشکیل می‌داد که 500 خانوارآن با ضریب اطمینان              95%، 50%=p  و خطای 5/4% به صورت نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک انتخاب گردید. کاربرد این روش نمونه‌گیری در جامعه‌هایی است که فهرست افرادجامعه‌موجود باشد. جامعه به n  دسته k تایی تقسیم شد (که در آنN حجم جامعه و n  حجم نمونه می‌باشد) و از k  عضو اول ، یک شماره به روش تصادفی ساده انتخاب و نمونه‌های بعدی به صورت منظم  k عدد به شماره آن‌ها اضافه و انتخاب شد. اطلاعات مورد نیاز پژوهش‌ ازطریق‌ یک ‌چک‌لیست استاندارد مطابق با اطلاعات پوشه خانوار، تهیه‌شده توسط وزارت بهداشت که روایی آن قبلاً مورد تأیید صاحب‌نظران قرار گرفته است، جمع‌آوری گردید. نحوه تکمیل چک‌لیست‌ها نیز به صورت مراجعه مستقیم، مشاهده و مصاحبه با صاحب خانه بود. چک‌لیست‌های مورد نظر حاوی 24 سؤال در دو بخش سؤالات دموگرافیک شامل شغل، سن و سواد سرپرست خانوار و همسر، تعداد فرزندان و همچنین سؤالات وضعیت مسکن شامل نوع ساختمان ، محل قرارگرفتن ساختمان، مصالح مورداستفاده، بیمه ساختمان، عوامل مؤثر در بهداشت مسکن نظیر حفاظ پله‌ها، پنجره‌ها، وسایل اطفای حریق، مستراح ، آشپزخانه، تهویه، نور، نگهداری دام در منزل ، زباله ، بازیافت و غیره بودند. در این پژوهش پارامترهایی که مطابق استاندارد بهداشت مسکن بودند، به عنوان وضعیت مناسب ودر غیراین‌صورت غیرنامناسب گزارش گردیدند. سپس اطلاعات جمع‌آوری‌شده، تجزیه و تحلیل شد و در غالب جداول و نمودارهای توصیفی مورد تفسیر قرار گرفتند.

یافته‌ها :

یافته‌های حاصل از این ‌مطالعه از لحاظ ‌توزیع سنی نشان داد که ‌میانگین  سن‌ سرپرست خانـــوار
5/12±5/47سال، میانگین ‌سن همسر 2/12±3/41 سال ‌و بعد خانوار 4/4 نفر بوده است.میزان تحصیلات سرپرست خانوارها به‌ترتیب فراوانی  6/28% دیپلم،  8/21% سوم‌راهنمایی، 21% دوره ابتدایی،   6/4 % فوق دیپلم، 2/4% لیسانس و  6/0% فوق لیسانس بودند. ضمناً  12 % بی‌سواد بوده‌اند. سرپرست خانوارها دارای مشاغل مختلف بودند که بیشترین درصد فراوانی مربوط به کارمندان و مشاغل آزاد هر کدام ‌با 8/24% بود. 92 % همسران خانه‌دار بوده‌اند.

ساختمان‌ها اکثراً(8/76%) به صورت تک‌واحدی و در داخل کوچه قرار دارند. 2/23% از ساختمان‌ها به‌صورت آپارتمان و بیشترین نوع مصالح مورد استفاده آجر و تیر‌آهن بوده است (نمودار 1). ازنظر متراژخانه بیشترین مورد بین200-150مترمربع (25%) وبعد به‌ترتیب150-100مترمربع (8/3 % ) ، 100-70 مترمربع (2/18 %) و زیر 70 مترمربع (2/9%)بوده است. اکثر اتاق‌های خواب ( 2/58% )دارای مساحت 12 مترمربع بودند (نمودار 2). 62 % خانه‌ها دو اتاق خوابه بودند (نمودار 3) که 64% آن‌ها تناسب کافی نسبت به افراد خانواده نداشتند(یک‌اتاق برای‌دو نفر ، دو اتاق برای سه نفر ، سه اتاق برای پنج نفر و چهار اتاق برای هفت نفر). 8/75% ساختمان‌ها فاقد هر‌گونه بیمه بودند و 8/20% دارای بیمه آتش‌سوزی و 8/2% دارای بیمه حوادث بودند. 6/36% عرض پله‌ و 49% ارتفاع پله ساختمان‌های مورد بررسی غیراستاندارد بودند (حداقل عرض پله‌ها 30 سانتی‌متر و حداکثر ارتفاع آن‌ها 18سانتی‌متر بود). در خصوص تهویه مصنوعی‌ساختمان در6/0 درصداز ازکولرگازی، 8/79درصد از کولر آبی و در 8/14درصد از پنکه  استفاده به‌عمل می‌آمد. در مورد وسایل گرمایش با

توجه به اینکه منطقه مورد بحث گازکشی شده‌است،90% خانوارها از بخاری گازی استفاده می‌کردند. در مورد دارابودن کپسول آتش‌نشانی و یا هرگونه وسیله اطفای حریق دیگر 92% خانوارها اطلاعی نداشتند (جدول 1). 7% اتاق‌ها و 59% حمام‌های داخل ساختمان فاقد نور کافی بودند (جدول 1). محل قرارگرفتن آبگرمکن در 4/89% موارد داخل آشپزخانه بوده است. نوع سوخت به‌ترتیب گاز ، گاز و برق، گاز و نفت بوده است (نمودار 4). در 2/82% ساختمان‌ها درمورد مقاوم‌سازی ساختمان در برابر زلزله اقدامی صورت

جدول 1ـ وضعیت پارامترهای مختلف بهداشت مسکن در جامعه مورد مطالعه.

نگرفته بود(جدول 1) و تقریباً هیچکدام از ساختمان‌های مورد بررسی دارای درب‌های اضطراری فرار در هنگام حادثه نبودند.

51% پنجره ساختمان‌ها توری داشتتند و درخصوص ورود موش به داخل ساختمان ، اکثر خانه‌ها فاقد شرایط مناسب بودند (جدول 1).

4/77% خانوارها زباله ‌تولیدی‌ خودرا به ‌طرق غـیربهداشتی جمع‌آوری می‌کردند و 8/58% آن‌ها بازیافت‌ زباله ‌را حتی به‌صورت سنتی‌ انجام نمی‌دادند، ولی2/86% آن‌ها به بازیافت زباله تمایل داشتند.

بحث:

با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش مشخص گردید که از لحاظ دموگرافیک درجامعه آماری درصد بالایی از سرپرست خانوارها و نیز همسران آنان ( به ترتیب 88  و 8/76درصد) باسواد بوده‌اند که از نظر آموزش‌پذیری درصد بسیار خوبی می‌باشد.

ساختمان‌ها اکثراً به صورت تک‌واحدی و مساحت آن‌ها از 70 متر مربع  تا 350 متر مربع متغیر بوده و بقیه به‌صورت آپارتمان  (2/23%) بوده است. با توجه به اینکه زمین در محدوده شهرها محدود است و رشد افقی ساختمان‌ها از نظر خدمات‌رسانی، تعمیر و نگهداری تأسیسات شهری ، حمل و نقل وترافیک امروزه از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست، توصیه می‌شود که مسئولین شهری مردم را به  آپارتمان‌نشینی البته با امکانات کافی سوق‌دهند و آموزش‌های لازم در این خصوص آغازگردد؛ زیرا آپارتمان‌نشینی یکی از اشکال زندگی در جوامع جدید شهری است که محور زندگی در آن به‌صورت خانواده هسته‌ای است تا گسترده ، روابط اجتماعی بیشتر بر اساس شغل و پایگاه اجتماعی است تا روابط خویشاوندی ، افراد در آپارتمان‌ها در مقایسه با اشکال دیگر زندگی دارای آزادی عمل ‌بیشتری هستندودرآن محدودیت بعد خانواده ‌وجوددارد(15).

بیشترین مصالح مورداستفاده در اسکلت ساختمان آجر و تیرآهن بوده که در بسیاری موارد بدون رعایت اصول معماری و مهندسی به‌کار رفته‌است و نیز بدون تمهیدات لازم در جهت ایمن‌سازی ساختمان در برابر حوادثی نظیر زلزله ، سیل و آتش‌سوزی است و پیش‌بینی راه فرار در هنگام حادثه در ساختمان‌ها مورد توجه قرار نگرفته است.               

در مورد طرح مناسب برای واحد مسکونی دو نکته همیشه باید مورد توجه قرار گیرد: مورد اول حل مسأله گریز در هنــگام حادثـه بـه بهترین وجـه و سریع‌تریـن زمان ممکن و دوم مقاومت لازم سازه می‌باشد(18-16). از طرف دیگر به‌کاربردن مصالح مناسب و استاندارد و رعایت اصول فنی و مهندسی در ساختمان ضمن ایجاد آرامش ، رفاه و سلامت در مصرف انرژی،هزینه خانواده رانیزکاهش می‌دهد. منازل مسکونی سرمایه ملی هستند و باید دارای عمر مفید و کافی باشند و از پدیده استهلاک زودرس در ساختمان باید جلوگیری به‌عمل آید. استهلاک روندی‌است که‌باعث‌به‌تحلیل رفتن تدریجی کیفیت بنا و یا ساقط شدن ساختمان از حداقل مجاز خصوصیاتی که باید دارا باشد ، می‌شود (19).

نکته قابل‌توجه در این بررسی این است که درصد بالایی از ساختمان‌ها فاقد هرگونه بیمه بودند و به این امر توجه کافی نمی‌شود و متأسفانه در مبارزه با حوادثی نظیر آتش‌سوزی، اکثر خانواده‌ها آموزش کافی ندارند که باید به این امر به‌طور جدی پرداخته شود.

باتوجه به نتایج به‌دست آمده در این بررسی مشخص گردید که بیش از نیمی از مساکن مورد مطالعه در مجموع از پارامترهای مختلف بهداشت مسکن از وضعیت نامناسب و غیربهداشتی برخوردار بودند. مسکن با شرایط نامناسب با طیف وسیعی از مشکلات بهداشتی نظیر عفونت‌های دستگاه تنفسی ، آسم ، مسمومیت ناشی از سرب ، آسیب های جسمی و بهداشت روانی در ارتباط می‌باشد. شناخت دقیق مسایل مرتبط با مسکن و خانه‌سازی فرصت مناسبی را در اختیار اولیای امور به‌ویژه متولیان امور بهداشت عمومی(19)، شهرداری‌ها ، بخشداری‌ها (در مناطق روستایی)، سازمان نظام مهندسی و مسکن و شهرسازی قرار خواهد داد تا یکی از عوامل مهم اجتماعی سلامت را نظارت کنند و استانداردهایی را در مورد ایجاد مسکن مناسب و بهداشتی با توجه به جمیع جوانب تدوین و تصویب نمایند.

تشکر و قدردانی :

 از زحمات جناب آقای مهندس منوچهر امیدواری
که در تجزیه و تحلیل آماری این پژوهش همکاری داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌شود.

منابع:

1.      رفیعی م. خانه‌سازی در جهان سوم. انتشارات وزارت برنامه و بودجه مدارک اقتصادی - اجتماعی و انتشارات، چاپ اول ، تهران ، 1364.

2.       اهری  ز، ارجمند ا، حبیبی س‌م، خاویفر خ. مسکن حداقل.  مرکز تحقیقات و ساختمان و مسکن ، چاپ دوم 1380.

3.       همایون  آ، سیار الف. بهداشت مسکن و آموزش در شهرهای پایدار. نشریه همشهری 5/2/1380.

4.       بهنودی ز. بهداشت محیط ، مبارزه با آلودگی‌ها. انتشارات نشر و تبلیغ بشری ، چاپ اول 1380.

5.      شجاعی تهرانی، ملک افضلی ح. درسنامه پزشکی پیشگیری و اجتماعی. کلیات خدمات بهداشتی بخش دوم ، انتشارات سماط ،1377.

6.      مخبر ع. بعد اجتماعی مسکن. انتشارات وزارت برنامه و بودجه مدارک اقتصادی - اجتماعی و انتشارات ، چاپ اول ، تهران ، 1364.

7.      صدری غ‌ح. ارزیابی وضیت بهداشت محیط روستاهای استان همدان در راستای پروژه روستای سالم. سومین همایش کشوری بهداشت محیط ، کرمان ، آبانماه 1379.

8.      شمس خرم‌آبادی ق.  بررسی وضعیت بهداشت محیط مطب‌های شهر خرم‌آباد در سال 1379. سمینار سراسری بهداشت و توسعه، خرم‌ آباد، 8-7 اسفندماه 1380.

9.      اهـلـر و استیل . بهسازی شهر و روستا . ترجمه رازقی ناصر ، جهاد دانشگاهی ، چاپ ششم ، جلد دوم.

10. Salvato  JA. Environmental engineering and sanitation. Wiley Intercience Publication. 1993.

11.   نیلفروشان  م‌ع، ضرابی ج، میرفتاحی م‌ب. بهداشت . انتشارات وزارت بهداری ، معاونت امور بهداشتی دفتر آموزش بهداشت ، آذرماه 1363.

12.   چوبینه ع‌ر، میرزاده ف. کلیات بهداشت حرفه‌ای. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی شیراز ، 1380.

13.   حلم سرشت پ، دل‌پیشه ا. اصول و مبانی بهداشت محیط. انتشارات شرکت سهامی چهر ، پائیز 1377.

14.   شریف‌پناهی م. مبانی بهداشت محیط . انتشارات دانشگاه تهران 1376.

15.   آزاد ارمکی ت. بررسی فرهنگ آپارتمان با توجه به مشکلات آن. دانشگاه تهران ، 1373.

16.   اشرفی م، حقیقت نائینی غ‌ر.  راهبردهایی در جهت طراحی مسکن مقاوم در مقابل زلزله . دانشگاه تهران ، مهر ماه 1373.

17.   معین‌فر ع‌ا و همکاران . آئین‌نامه طرح ساختمان‌ها در برابر زلزله . مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، چاپ اول 1366.

18.   واکابایاشی م . ساختمانهای مقاوم در مقابل زلزله . ترجمه سعادت‌پور محمدمهدی مرکز انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان ، چاپ اول ، 1372.

19. Krieqer J| Higgins D. Housing and health: time again for public health action. Am J Public Health  May 2002 ; 92:758–769.