hc8meifmdc|2010A6132836|ecommercewebsitedesign|tblnews|Text_News|0xfdff5246000000003c03000001000200
مقایسه تأثیر
امولینت و هلیوتراپی در تسکین خارش
بیماران همودیالیزی
دکتر رضا قادری- دکتر مهیار محمدی فرد
چکیده
زمینه و هدف: خارش مهمترین نشانه پوستی در بیماران اورمیک می‌باشد. در
این زمینه از درمانهای متعددی از قبیل امولینت، تعدیل متابولیسم کلسیم، فسفر، کاهش
غلظت پاراتورمون سرم، آنتی‌هیستامین‌ها، شارکول، کتوتیفن، اریتروپویتین و اشعة
ماورای بنفش استفاده شده است. مطالعه حاضر با هدف مقایسه تأثیر امولینت و
هلیوتراپی در تسکین خارش بیماران همودیالیزی انجام شد.
روش تحقیق: این مطالعه تجربی به صورت کارآزمایی بالینی انجام شد. 25 بیمار
بزرگسال مبتلا به نارسایی مزمن کلیه که حداقل 2 ماه تحت همودیالیز بودند و از خارش
ژنرالیزه رنج می‌بردند و در ضمن مبتلا به مشکلات پوستی و داخلی دیگر نبودند، مورد
بررسی قرار گرفتند. بیماران بر اساس تقسیم‌بندی Hattori، از نظر کیفیت خارش به سه
گروه الف، ب و ج و از نظر شدّت خارش به پنج گروه از صفر تا 4 تقسیم‌بندی شدند. هیچ‌کدام
از بیماران منعی برای هلیوتراپی نداشتند. ابتدا بیماران 8 هفته تحت درمان با
امولینت و پس از 2 ماه استراحت به مدت 8 هفته تحت درمان با آفتاب قرار گرفتند. قبل
و بعد از هر دو نوع درمان مقادیر هموگلوبین، کلسیم و فسفر سرم و شدّت خارش مورد
سنجش و بررسی مقایسه‌ای قرار گرفت. داده‌های جمع‌آوری شده با استفاده از نرم‌افزار
آماری SPSS و آزمونهای Wilcoxen و McNemar
در سطح معنی‌داری 05/0P£ تجزیه و تحلیل شدند.
یافته‌ها: بین مقادیر کلسیم و فسفر خون و شدّت خارش قبل و بعد از درمان با
امولینت تفاوت معنی‌داری وجود نداشت ولی بین مقادیر فوق قبل و بعد از درمان با
هلیوتراپی تفاوت معنی‌دار وجود داشت (به ترتیب 001/0P<، 003/0P< و 005/0P<). بین
مقادیر هموگلوبین قبل و بعد از درمان در هر دو نوع درمان نیز، تفاوت معنی‌داری
مشاهده نشد.
نتیجه‌گیری: هلیوتراپی یک روش درمانی مؤثر و ایمن در تسکین خارش بیماران
همودیالیزی می‌باشد.
کلید واژه‌ها: نارسایی مزمن کلیه؛ خارش؛ همودیالیز؛
هلیوتراپی؛ امولینت
افق
دانش؛ مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی گناباد (دوره 12؛ شماره 1؛
بهار سال 1385)
دریافت:
18/3/1385 اصلاح نهایی: 18/9/1385 پذیرش: 5/10/1385
مقدمه
تعداد زیادی از بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه(CRF) از خارش رنج
می‌برند. در مجموع شیوع خارش در CRF بین 37% تا 90% و در بیماران
تحت دیالیز نگهدارنده تقریباً 80% است. بیشترین شدّت خارش معمولاً در حین
همودیالیز است. بدترشدن خارش در حین دیالیز ممکن است به علت موادی نظیر اینترلوکین
I باشد که در پاسخ به C5aپلاسما هنگام
مواجهه با غشای دیالیز رها می‌شود. نمونه‌های بیوپسی پوستی 59 بیمار دیالیزی، افزایش
قابل توجه ماست‌سل‌ها را در مقایسه با نمونه‌های بیوپسی بیماران غیر اورمیک کنترل
یا خارش با علل دیگر نشان داده است و حدس زده می‌شود که تکثیر ماست‌سل‌ها نه به
علت CRF بلکه از فرایند دیالیز ناشی شود (1).
رویش غیرطبیعی فیبرهای عصبی بدون میلین که انولاز غیراختصاصی در آنها مثبت
است، در پوست بیماران اورمیک دیده شده است (3،2). افزایش سطح مت انکفالین پلاسما
نیز در بیماران دیالیزی گزارش شده است (3).
در مورد درمان خارش این بیماران، از داروهای مختلفی استفاده شده است که در بیشتر
موارد نتایج امیدوارکننده‌ای نداشته است. امولینت‌ها
و آنتی‌هیستامین‌ها در درمان خارش اورمیک بندرت مؤثر هستند (4) ولی امولینت ممکن
است باعث بهبود خارش در بیماران با پوست خشک شود (2).
لیدوکائین وریدی (mg200) در حین جلسات دیالیز، شارکول خوراکی (gr/day 6) در بعضی موارد باعث بهبود
خارش شده است. بهترین نتایج در مطالعه Gilchrest دیده شده است (5). در برخی مطالعات
از درمان با نور UVB استفاده شد. بیمارانی که فقط 50%
از بدن آنها با اشعه ماورای بنفش B
(UVB) مواجه می‌شد، کاهش ژنرالیزه در
خارش داشتند که نشانگر تأثیر ژنرالیزه نه لوکالیزه توسط UVB بود (4).
این تئوری وجود دارد که UVB ممکن است سمّی را در گردش در
بیماران اورمیک، غیر فعال کند یا سبب تولید یک فتوپروداکت با فعالیت ضدّ خارش شود
(6،2).
با توجه به مطالب پیش‌گفت، مطالعه حاضر با هدف مقایسه تأثیر امولینت و
هلیوتراپی در تسکین خارش بیماران همودیالیزی قبل و بعد از درمان انجام شد.
روش تحقیق
در این مطالعه تجربی (کارآزمایی باالینی)، 25 بیمار بستری در بخش دیالیز
بیمارستان امام رضا (ع) وابسته به دانشگاه علوم پزشکی بیرجند که حداقل دو ماه تحت
همودیالیز بودند، مورد بررسی قرار گرفتند. قبل از شروع مطالعه تمام بیماران حداقل
به مدت دو ماه تحت درمان با آنتی‌هیستامین خوراکی( هیدروکسی زین) قرار گرفته
بودند. ابتدا بیماران بر اساس تقسیم‌بندی Hattori از نظر شدّت خارش به سه گروه الف، ب و ج تقسیم
شدند. درجه‌بندی شدّت خارش به شرح زیر بود:
الف- خارش خفیف یا اتفاقی بدون ارتباط با دیالیز بدون اختلال در فعالیت و
خواب
ب- خارش شدید با اختلال در خواب و فعالیت روزمره
ج- خارش ناشی از همودیالیز که فقط طی دیالیز یا بعد از آن شروع می‌شود.
هیچ‌کدام از بیماران منعی برای هلیوتراپی نظیر سابقه خانوادگی ملانوم و سایر
سرطانهای پوستی غیر ملانومی و ضایعات شدید حاصل از نور خورشید نداشتند. شدّت خارش
در بیماران از صفر تا 4 به قرار زیر درجه‌بندی شد:
(0) بدون خارش یا خارش کم
(1) خارش خفیف
(2) خارش قابل تحمل
(3) خارش قابل توجه
(4) خارش شدید
مقادیر هموگلوبین (Hb)، کلسیم (Ca) و فسفر (P) خون سنجش
و سپس بیماران به مدت 8 هفته تحت درمان با امولینت قرار گرفتند. امولینت در همه
بیماران دارای یک فرمول و به صورت استاندارد، توسط یک داروساز و در یک داروخانه
تهیه شده بود؛ سپس مقادیر Hb،Ca و P مجدداً آزمایش و درمان با امولینت و آنتی‌هیستامین قطع شد. پس از
اتمام دو ماه، ابتدا آزمایشهای Hb، Ca و P انجام و سپس بیماران تحت
هلیوتراپی قرار گرفتند. قبل از هلیوتراپی و هر 6 ماه پس از آن بیماران توسط چشم‌پزشک
معاینه شدند؛ در هنگام درمان نیز از عینک آفتابی استفاده کردند. در حین درمان
ابتدا تمام بدن بیماران (به جز نواحی باسن و ادراری تناسلی و پستان خانم‌ها که
پوشیده بود)، در بین ساعات 11 صبح تا 1 بعدازظهر تابستان به مدت 2 دقیقه تحت آفتاب
قرار گرفت. پس از هر جلسه، زمان تحت آفتاب بودن 1 تا 3 دقیقه بیشتر می‌شد تا دوز
مطلوب اشعه و بروز اریتم حاصل شود که در بیشتر بیماران، دوز مطلوب اشعه برای ایجاد
اریتم پس از 15 دقیقه ایجاد می‌شد؛ سپس در هر بیمار درمان با همین دوز تا 8 هفته
ادامه یافت. تمام نمونه‌ها در روزهای یکسان و در شرایط مساوی در معرض آفتاب قرار
گرفتند. پس از اتمام درمان، میزان Hb،Ca و P
اندازه‌گیری شد.
داده‌های جمع‌آوری شده با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS و آزمونهای Wilcoxen و McNemar در سطح
معنی‌داری 05/0P£ تجزیه و تحلیل شدند.
یافته‌ها
از مجموع بیماران مورد بررسی (25 نفر) 4 نفر (16%) زن و 21 نفر (84%) مرد
بودند که از نظر سنی 8% بین 20-29 سال، 12% بین 30-39 سال، 48% بین 40-49 سال و
32% بین
50-59 سال بودند. بر اساس تقسیم‌بندی Hattori، 8%
بیماران در گروه الف، 60% در گروه ب و 32% در گروه ج قرار گرفتند. از نظر شدّت
خارش نیز 8% درجه یک، 12% درجه دو،32% درجه سه و 48% درجه چهار بودند. خارش هیچ‌کدام
از بیماران پس از دیالیز تشدید نشد.
بیماران پس از دو ماه درمان با امولینت از نظر شدّت خارش طبقه‌بندی شدند، 12%
در گروه درجه یک (خارش خفیف)، 16% در گروه درجه دو (خارش قابل تحمل)، 28% در گروه درجه
سه (خارش قابل توجه) و 44% در گروه درجه چهار (خارش شدید) قرار گرفتند (جدول 1)؛
در مقایسه با طبقه‌بندی خارش قبل از درمان با امولینت تفاوت معنی‌داری بین شدّت
خارش قبل و بعد از درمان با امولینت وجود نداشت (06/0P<).
بین مقادیر کلسیم و فسفر قبل و بعد از درمان با امولینت تفاوت معنی‌داری
وجود نداشت (به ترتیب 57/0P< و 11/0P<).
پس از 8 هفته که بیماران تحت هلیوتراپی (آفتاب طبیعی) قرار گرفتند، آفتاب
سوختگی که به عنوان مهمترین عارضه جانبی این درمان عنوان می‌شود، در هیچ‌یک از
بیماران مشاهده نشد.
شدّت خارش بعد از درمان با آفتاب مورد بررسی قرار گرفت که 8% در گروه درجه صفر،
12% در گروه درجه یک، 32% در گروه درجه دو، 24% در گروه درجه سه و 24% در گروه درجه
چهار بودند (جدول2).
در بیماران دچار خارش شدید (درجه 4) پس از درمان با آفتاب در 66/41% موارد شدّت
خارش از درجه 4 به درجه 3 و در 33/8% موارد شدّت خارش از درجه 4 به درجه 2 کاهش
یافت. نتایج مشابه در تمام 8 بیمار دچار خارش قابل توجه (درجه 3) به دست آمد و در
5/87% موارد، شدّت خارش به گروه درجه 2 و در 5/12% موارد به گروه درجه 1 کاهش
یافت. مقدار تفاوت بین شدّت خارش قبل و بعد از هلیوتراپی از نظر آماری معنی‌دار
بود (00/0P<).
جدول 1- توزیع فراوانی شدّت خارش قبل و بعد از
درمان با امولینت
|
شدّت خارش
|
قبل از امولینت
|
بعد از امولینت
|
|
تعداد
|
درصد
|
تعداد
|
درصد
|
|
0
|
0
|
0
|
2
|
0
|
|
1
|
2
|
8
|
3
|
12
|
|
2
|
3
|
12
|
4
|
16
|
|
3
|
8
|
32
|
7
|
28
|
|
4
|
12
|
48
|
11
|
44
|
|
جمع
|
25
|
100
|
25
|
100
|
جدول 2- توزیع فراوانی شدّت خارش قبل و بعد از
هلیوتراپی
|
شدّت خارش
|
قبل از هلیوتراپی
|
بعد از هلیوتراپی
|
|
تعداد
|
درصد
|
تعداد
|
درصد
|
|
0
|
0
|
0
|
2
|
8
|
|
1
|
2
|
8
|
3
|
12
|
|
2
|
3
|
12
|
8
|
32
|
|
3
|
8
|
32
|
6
|
24
|
|
4
|
12
|
48
|
6
|
24
|
|
جمع
|
25
|
100
|
25
|
100
|
قبل و بعد از درمان با آفتاب نیز مقادیر کلسیم و فسفر مورد سنجش قرار گرفت که
بین مقادیر فوق قبل و بعد از درمان با آفتاب تفاوت معنی‌داری وجود داشت (به ترتیب
001/0P< و
003/0P<)؛ اما بین مقادیر هموگلوبین قبل و بعد از درمان در هر دو نوع درمان، تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد (به ترتیب
(50/0P< و 52/0P<).
بین کاهش شدّت خارش بعد از درمان با امولینت با کاهش شدّت خارش بعد از درمان
با آفتاب تفاوت معنی‌داری وجود داشت (05/0P<)؛ به عبارت دیگر،
هلیوتراپی در تسکین خارش این بیماران مؤثرتر بود.
بحث
یافته‌های این مطالعه نشان داد که جهت درمان خارش ناشی از اورمی در بیماران
همودیالیزی می‌توان از هلیوتراپی استفاده کرد. تاکنون روشهای ضدّ خارش متنوعی
مانند آنتی‌هیستامین‌ها، استروئیدها و آرامبخش‌ها تأثیر مطلوبی در درمان خارش این
بیماران نداشته‌اند. روشهای دیگر مثل هپارین، رزین قابل تعویض یونی، شارکول خوراکی
و لیگنوکائین داخل وریدی نیز توصیه شده است اما تأثیر آنها در تسکین خارش بسیار کم
بوده است (5). استفاده از استروئید موضعی اثر چندانی در بر نداشته است و امولینت‌های
موضعی نیز همانگونه که بررسی حاضر نشان داد، تأثیر مطلوبی در رفع خارش ناشی از
اورمی و همو دیالیز نداشته‌اند. اخیراً از اندانسترون و ناتروکسون نیز به این
منظور استفاده شده ولی نتایج، امیدوارکننده نبوده است (7،6).
تاکنون بهترین نتایج در استفاده از اشعه UVB گزارش شده است (7-15). از اشعه
ماورای بنفش A (UVA) به تنهایی استفاده شده که به
اندازه UVB مؤثر نبوده است. استفاده از
پسورالن موضعی به همراه UVA (PUVA تراپی) در بهبود خارش ناشی از
اورمی تأثیرات مطلوبی داشته است؛ از جمله در مطالعه Kumasaka و همکاران نتایج مطلوبی در 85% از بیماران مورد
بررسی گزارش شد (9). با این وجود Murphy و Carmichael اعلام کردند
که درمان قطعی خارش کلیوی، پیوند کلیه است (10).
در تحقیق حاضر از طیف نور آفتاب که هم شامل UVA و هم شامل UVB است، استفاده شد
و همانگونه که در ذکر گردید، نتایج مطلوبی نیز به دست آمد؛ به طوری که در 6/41% (5
نفر از مجموع 12 بیمار) پس از درمان با نور آفتاب شدّت خارش از درجه شدید (درجه 4)
به درجه 3 کاهش یافت و در 33/8% (1 نفر)، شدّت خارش از درجه 4 به درجه 2 کاهش یافت.
نتایج مشابهی نیز در تمامی 8 بیمار قرار گرفته در گروه درجه 3 به دست آمد و شدّت
خارش در 5/87% (7 مورد) به درجه 2 و در 5/12% به درجه 1 (خارش خفیف) کاهش یافت.
نتایج مشابهی در مورد تأثیرات مطلوب نور خورشید توسط Gilchrest گزارش شده
است (5). استفاده از PUVAتراپی نیز در بهبود خارش همودیالیزی‌ها تأثیرات
مطلوب داشته است.
Udaykumar و همکاران، پس از
بررسی 300 بیمار تحت همودیالیز، شایعترین علائم پوستی در بیماران همودیالیزی را خشکی
و خارش اعلام کردند (16).
در مطالعه Jimenez و همکاران، رابطه تغییرات ناشی
از CRF بر روی الگوی اسیدهای صفراوی
سرم و ادرار بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه را مورد بررسی قرار دادند؛ ولی
رابطه معنی‌داری بین درجه علائم و خارش و غلظت سرمی اسیدهای صفراوی گزارش نکردند (17).
مطالعه Hong و همکاران، بر روی 6 بیمار تحت
همودیالیز که مبتلا به خارش و درماتوز پرفوران اکتسابی بودند، نشان داد که خراشیدن
نقش مهمّی در پاتوژنز خارش و درماتوز پرفوران اکتسابی دارد (18).
در مطالعه Wikstrom و همکاران، جهت درمان خارش اورمیک
با کمک آگونیست جدید رسپتور کاپا- اوپیوئید (نالفورافین) مشاهده شد که این دارو در
مقایسه با دارونما اثر درمانی چشمگیری دارد (19).
اخیراً از کرومولین سدیم، گامالینولئیک اسید موضعی و تاکرولیموس نیز جهت
درمان خارش سرکش اندمیک در
بیماران دیالیزی استفاده شد که در مواردی مؤثر بوده است
(20-22).
نتیجه‌گیری
هلیوتراپی یک روش درمانی مؤثر و ایمن در تسکین خارش بیماران همودیالیزی می‌باشد.
از آنجا که این روش ساده و در دسترس است، می‌تواند نویدبخش روش درمانی مؤثری در
تسکین خارش بیماران اورمیک باشد.
منابع:
1- Szepietowski JC| Morita A| Tsuji T. Ultraviolet
B induces mast cell apoptosis: a hypothetical mechanism of ultraviolet B
treatment for uraemic pruritus. Med Hypotheses. 2002; 58 (2): 167-70.
2- Szepietowski JC| Schwartz RA. Uremic
pruritus. Int J Dermatol. 1998; 37 (4): 247-53.
3- Wallengren J| Sundler F. Phototherapy
reduces the number of epidermal and CGRP-positive dermal nerve fibres. Acta
Derm Venereol. 2004; 84 (2): 111-15.
4- Urbonas A| Schwartz RA| Szepietowski JC. Uremic
pruritusan . Am J Nephrol. 2001; 21 (5): 343-50.
5- Gilchrest SD. Relief of uremic pruritus with
ultraviolet phototherapy. N Engl J Med 1997; 297 (3): 136-38.
6- Mettang T| Pauli-Magnus C. The
pathophysiological puzzle of uremic pruritusinsights and speculations from therapeutic
and epidemiological studies. Perit Dial Int. 2000; 20 (5): 493-94.
7- Balaskas EV| Bamihas GI| Karamouzis M|
Voyiatzis G| Tourkantonis A. Histamine and serotonin in uremic pruritus: effect
of ondanron in CAPD-pruritic patients. Nephron. 1998; 78 (4): 395-402.
8- Hsu MM| Yang CC. Uraemic pruritus responsive
to broadband ultraviolet (UV) B therapy does not readily respond to narrowband
UVB therapy. Br J Dermatol. 2003; 149 (4): 888-89.
9- Kumasaka Y| Okoda Y| Matsumura N. Topical
Cheotheraoy (PUVA) for the relief of uremic pruritus in patients undergoing
hemodyalysis. J Dermatol Treatment 1996; 7 (4): 247-49.
10- Murphy M| Carmichael AJ. Renal itch. Clin
Exp Dermatol. 2000; 25 (2): 103-106.
11- Yamaoka J| Sasaki M| Miyachi Y. Ultraviolet
B radiation downregulates inducible nitric oxide synthase expression induced by
interferon-gamma or tumor necrosis factor-alpha in murine keratinocyte Pam 212
cells. Arch Dermatol Res. 2000; 292 (6): 312-19.
12- Walters IB| Ozawa M| Cardinale I|
Gilleaudeau P| Trepicchio WL| Bliss J| Krueger JG. Narrowband (312-nm) UV-B
suppresses interferon gamma and interleukin (IL) 12 and increases IL-4
transcripts: differential regulation of cytokines at the single-cell level.
Arch Dermatol. 2003; 139 (2): 155-61.
13- Zanolli M. Phototherapy treatment of
psoriasis today. J Am Acad Dermatol 2003; 49 (Suppl): S78-86
14- Larsen J| Haedersdal M| Wulf HC. Scratching
and ultraviolet irradiation: an experimental animal model. Photodermatol
Photoimmunol Photomed. 1994; 10 (1): 38-41.
15- Yong AR. Carcinogenicity of UVB
phototherapy assessed. Lancet 1995; 345: 1431-32.
16- Udayakumar P| Balasubramanian S| Ramalingam
KS| Lakshmi C| Srinivas CR| Mathew AC. Cutaneus manifestatations in patients
with chronic renal failure on hemodialysis. Indian J Dermatol Lepor. 2006; 72 (2):
119-25.
17- Jimenez F| Monte MJ| El-Mir MY| Pascual MJ|
Marin JJ. Chronic renal failure-induced change in serum and urine bile acid
profiles. Dig Dis Sci. 2002; 47(11):2398-406.
18- Hong SB| Park JH| Ihm CG| Kim NI. Achuired
perforating dermatosis in patients with chronic renal failure and diabetes
mellitus. J Korean Med Sci. 2004; 19(2): 283-88.
19- Wikstrom B| Gellert R| Ladefoged SD| Danda
Y| Akai M| Ide K| et al. Kappa-opioid system in uremic pruritus: multicenter|
randomized| double-blind| placebo- controlled clinical studies. J Am Soc
Nephrol. 2005; 16 (12): 3472-77.
20- Rosner MH. Cromolin sodium: a potential
therapy for uremic pruritus? Hemodial Int. 2006; 10 (2): 189-92.
21- Chen YC| Chiu WT| Wu MS. therapeutic effect
of topical gamma-linolenic acid on refractory uremic pruritus. Am J Kidney Dis.
2006; 48 (1):69-76.
23- Duque MI| Yosipovitch G| Fleischer Jr AB|
Willard J| Freedman B. Lack of efficacy of tacrolimus ointment 0.1% for
treatment of hemodialysis-related pruritus: a randomized| double-blind|
vehicle- controlled study. J Am Acad Dermatol 2005; 52 (3):519-21.
Title:
Comparison of the efficacy of emollient with heliotherapy for the relief
pruritus in patients undergoing hemodialysis
Authors: R. Ghaderi|
M. Mohammadi Fard
Abstract
Background and Aim: Pruritus is the most
important skin symptom in uremic patients. A large number of treatments for it
have been used such as| topical emollients; reduce the elevated serum calcium |
phosphorus and PTH concentration| administration of antihistamines| oral
charcoal| ketotifen| Erythropoietin (EPO) and ultraviolet ray. The aim of this study was to compare the
efficacy of emollient with heliotherapy for the relief pruritus in patients
undergoing hemodialysis.
Materials and Methods: In
this clinical trial| 25 adult patients suffering from CRF with Pruritus and
were on maintenance hemodialysis at least for 2 months| (and the cause of their
itching was not internal or skin disorders)| were studied. The patients were
divided in 3 groups according to Hattori system (A| B and C). The intensity of
pruritus was graded from 0 to 4. The patients had not any contraindication for
heliotherapy. At first| patients used emollient therapy for 8 weeks. Then the
patients were treated with heliotherapy for 8 week (after 2 months without
treatment).Hemoglobin| serum calcium and phosphorus concentration were measured
(before and after the treatments). Then the intensity of pruritus was compared
before and after the treatments. Then the data were analyzed using SPSS
package| Wilcoxen and McNemar tests.
Results: There
were not significant differences between serum calcium and phosphorus
concentration| pruritus intensity| before and after emollienttherapy but there
were significant differences between all of them before and after heliotherapy
(P<0.001| P<0.003| P<0.005 respectively). There were not significant
differences between Hemoglobin concentration before and after treatment by
emollient or heliotherapy.
Conclusion: Heliotherapy
is an effective and safe treatment for the relief pruritus in patients
undergoing hemodialysis.
Key Words: CRF; Pruritus; Hemodialysis; Heliotherapy
Assistant Professor| Department of
Radiology| Birjand
University of Medical
Sciences. Birjand| Iran