فروشگاه ساز بهبود

« بررسی  اهمیت و جایگاه مسیل  باراجین در شهر قزوین »

عبدالحسین مظفری1 ، فاطمه آموسی2، آزاده معتمدی3، علی مرادی4                         
1-کارشناس بهداشت محیط و معاونت فنی اداره کل حفاظت و محیط زیست استان قزوین
2-کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی وکارشناس اداره کل حفاظت و محیط زیست استان قزوین
3-کارشناس زمین شناسی و کارشناس اداره کل حفاظت و محیط زیست استان قزوین
4-کارشناس ارشد مدیریت و ریاست جهاد دانشگاهی استان قزوین
چکیده :

حوزه آبریزدشت قزوین  به دلیل پتانسیل بالای آب و خاک  از دیرباز  مورد توجه سیاستگذاران بخش طراحی  و توسعه فضای شهری  بوده است . براساس  انجام مطالعات  فرآوان ، ساختگاهی  در محدوده 10   کیلومتری شمال شهر  قزوین و در پایین  دست محل تلاقی  شاخه نیاق به شاخه اصلی  رودخانه باراجین در نظر گرفته شده  و حجم  آن 8/11  متر مکعب تعیین  شده تاهم   آبیاری باغاتی  که قبلاً بصورت ناکافی  آبیاری می شدند  بهبود یابد  و هم سطح  کشاورزی توسعه پیدا کند .
منطقه مورد مطالعه  از نظر مقادیر   بارندگی بعنوان  یکی از پارامترهای  اقلیمی دارای محدودیت می باشد . براساس  نتایج بررسی های هواشناسی  بعمل امده  در طی  مطالعات ، متوسط بارندگی  سالانه در منطقه مورد مطالعه   در حدود 319 میلیمتر  برای ایستگاه  شاخص  قزوین بین ماههای  مهر  تا اردیبهشت  برآورد شده، توزیع  گردیده است، بیشترین ریزش های جوی در زمستان و اوائل بهار حادث می شود و محصولات باغی بیشترین استفاده را از آن می نمایند .
طولانی بودن فصل خشک که مصادف است با دوره رشد اکثر محصولات زراعی ، امکان استفاده از ریزش های سالانه را محدود نموده است . متناظر با کاهش بارندگی در این فصل آبدهی جریانات سطحی به شدت  کاهش یافته است  به گونه ای که اکثر مسیل ها  و جریانات رودخانه ای  دراین فصل فاقد آبدهی مناسب می باشند .
پیامد چنین شرایطی کمبود ذخایر رطوبتی خاک و عدم امکان استحصال  منابع آب جهت تأمین رطوبت مورد نیاز نباتات است  . در نهایت می توان گفت که هدف اصلی احداث این مسیل کنترل سیلابها  و استفاده از منابع  آبهای سطحی درتآمین نیاز آبی باغات شهر قزوین بوده است .

کلمات کلیدی : حوزه آبریز ، آبدهی ، مسیل ، پارامتر اقلیمی ، جریان سطحی  ، محصولات زراعی .

مقدمه :
 بیش از 71 درصد  سطح کره زمین  را آب پوشانده است  ولی بخش  عمده آن  (‌بیش از 4/97درصد ) جزء آبهای شور  طبقه بندی شده و تنها حدود 6/2  درصد آن  جزو  منابع آب شیرین دنیاست  که تقریباً75/0آن بصورت  یخ های قطبی بوده   تنها 014/0  درصد آن قابل بهره برداری است .
علاوه بر این توزیع آب در سطح کره زمین یکنواخت  نیست و تفاوت  فاحشی  در این مورد مشاهده می شود . قاره آسیا  با 60 %  جمعیت تنها  36 %  منابع آب  تجدید پذیر  را در اختیار دارد  در حالی که  حوزه آبخیز  آمازون  با 4/0 درصد جمعیت جهان  14 درصد منابع آبی تجدید پذیر  را به خود اختصاص داده است .  کشور ایران  با متوسط  نزولات جوی  حدود 240 میلی  متر در سال  که حدود یک سوم  متوسط جهانی  و نصف قاره آسیاست در زمره کشورهای  خشک و نیمه خشک  جهان می باشد  . حجم نزولات  جوی در ایران  حدود 400 میلیارد  متر مکعب  تخمین زده می شود  که از این  میزان حدود  270  میلیارد  متر مکعب  بطور مستقیم  و در نتیجه  تبخیر و تعرق  از دسترس خارج شده  و 130 میلیارد متر مکعب باقی مانده ذخیره آبی کشور را تشکیل می‌دهد . یکی از منابع آبی که قابل توجه و برنامه‌ریزی است مسیل‌های عبوری از داخل شهرها است در فصل‌هایی از سال دارد،دارای آورد مناسبی می‌باشند.
استان قزوین :
استان قزوین دارای مساحتی معادل 15796 کیلومتر مربع بوده که 96% در صد از مساحت کل کشور را شامل می‌گردد ، حداقل ارتفاع استان در شمالغرب و در بخش طارم سفلی و در کناره‌های دریاچه سفید رود با ارتفاع 275 متر از سطح دریا است و حداکثر ارتفاع استان در شمالغرب استان با ارتفاع 4061 متر از ارتفاع دریا می‌باشد . از نظر آب و هوایی دو سیستم غربی و مدیترانه‌ای وجود دارد که بیشترین عامل بارندگی استان را تشکیل میدهد و سیستم پرفشار شمالی که عامل سردی و رطوبت است . در استان قزوین دو جریان باد وجود دارد که جریان شمالی عمدتاً در اثر نفوذ سیتمهای پر فشار بوده و از شمالغرب به جنوب شرق می‌وزد و به باد (مه ) معروف است و جریان دیگر باد (شره) که از جنوب شرقی در جهت شمالغربی جریان دارد .
رودخانه باراجین :
از ارتفاعات شمالی دشت قزوین تعدادی رودخانه نسبتاً کوچک فصلی قرار گرفته و به دشت جریان پیدا می‌کنند . رودخانه باراجین یکی از این رودخانه‌ها بوده که قسمتی از آن از داخل شهر قزوین عبور می‌نماید . قسمت عمده آب در این رودخانه در فصل بهار جریان پیدا می‌کند در عین حال دارای رژیم سیلابی نیز می‌باشد . بخش مورد مطالعه محدوده عبوری از داخل مجموعه شهر قزوین است .(تصویر شماره 2)
آیا محدوده مورد مطالعه یک اکوسیستم است ؟
اکوسیستم ساده ترین موجودیت تامین کننده حیات است . اکوسیستم در بنیادی ترین شکل خود از چندین گونه موجود زنده و یک سیال (هوا ، آب یا هر دو ) تشکیل یافته و دو فرایند را تداوم می‌دهد چرخه عناصر شیمیایی و جریان انرژی ، نکته کلیدی در خصوص اکوسیستم‌ها همانا فرایندهای در حال انجام که در درون آن است و اکوسیستم‌ها از نظر پیچیدگی ساختمان و وضوح مرزها با یکدیگر تفاوت بسیار داردند پس واژه اکوسیستم در مورد بخشهایی از زمین بکار می‌بریم که اندازه آنها با هم تفاوت بسیار دارند از یک چاله آب تا یک جنگل،اکوسیستم ها از نظر ترکیب نیز با هم متفاوتند،از یک چشمه ابگرم تایک اقیانوس تا یک شهر ، بنابراین یک مسیل  یا رودخانه چه در داخل شهر یا خارج از آن یک اکوسیستم است با توجه به بررسیهای بعمل آمده در حاشیه این رودخانه چندین

گونه پرنده از خانواده گنجشک‌ سانان ، کلاغها ، قمری ، کبوتر ، و ... زندگی می‌کنند . و هم چنین می‌توان در بعضی نقاط وجود بعضی از خانواده مارمولک‌ها ، بعضی از حشرات را مشاهده کرد .

بررسی آثار رودخانه باراجین بر شهر قزوین
 
آثار مثبت :
الف ) میزان آبدهی :
بر اساس آمار داده شده در دوره زمانی (1380-1356 ) ، حداقل و حداکثر آبدهی سالیانه رخداد  در ایستگاه باراجین به ترتیب مربوط به سال آبی 1376-1375 و به مقدار 087/0متر مکعب بر ثانیه و سال آبی  75-1374 به میزان 06/1  متر مکعب بر ثانیه است . حداقل و حداکثر  مقادیر آبدهی  متوسط ماهیانه طی دوره شاخص  مربوط به شهریور ماه  و به میزان 025/0  متر مکعب بر ثانیه  و فروردین ماه به مقدار95/1  متر مکعب بر ثانیه  است.  رودخانه باراجین از جمله رودخانه هائیست که از دیر باز  در آبیاری باغات  اطراف شهر قزوین نقش اساسی داشته است .
بطوریکه  سید محمد علی گلریز  در سال 1337  در کتاب مینودر  یا باب الجنه"  قزوین نوشته است  :
باغهای پیرامون شهر  نه تنها دور نمای  شهر را بصورت زیبایی  در آورده است  ، بلکه در پاکیزگی هوای آنجا مدخلیت تام دارد . این باغها  در سال بیشتر  از یکبار آب نمی خورد  و آنهم در فصل زمستان  یا اوایل  بهار ، مگر آنکه  بارندگی زیاد شود و سیلی  جاری  گردد  در این صورت  برخی یا بسیاری  از آنها  دو بار  آب می خورد  که به اصطلاح  محلی (( دو آبه )) می گویند .
این باغها  آبشان از  دو رودخانه ای تامین می شود که بنام  دیزه  ( دیزج )  و ارتزک  خوانده می شوند  و از  دره های شمالی  می آید  و سرچشمه آنها از کوههای شمالی قزوین است .

کیفیت شیمیایی  :
 براساس نمونه های  تجزیه شده ، کیفیت شیمیایی آب در ایستگاه  هیدرو متری  باراجین مقادیر  آنیونها ، کاتیونها  TOS  (  باقی مانده خشک ) ، SAR ( ضریب جذب سدیم ) ،  EC ( هدایت الکتریکی ) ، PH   و دبی جریان  محاسبه گردید ( جدول 1-1 )
روش مرسوم : برای طبقه بندی آب از نظر مصرف  کشاورزی  روش  (Wilcox )  در این طبقه بندی  آبها از نظر  هدایت الکتریکی و  نسبت جذب سدیم ، به چهارگروه زیر  تقسیم  می شوند :

جدول2-1:طبقه بندی آب به روشWilcox  

 از تلفیق  این دو عامل  آبها به 16  طبقه تقسیم  که از    S1ـC1   عالی شروع و S4ـ C4 نامناسب،ختم می شود  با رسم مقادیر SAR و ECبر روی دیاگرام Wilcox اکثر نمونه ها در کلاس S1ـC2 و تعداد اندکی در کلاس S1ـC3 قرار می گیرند.

ز ) تأمین  فضای باز شهری :
یکی از مسائلی که در محیط  های شهری  کمتر مورد توجه  است . ولی در شرایط بحران  نقش  اساسی دارد  ( بویژه هنگام  زلزله و آتش سوزی )  ، فضاهای باز  محیط  های شهری است .  که در این شرایط  مسیلهای  درون شهری باتوجه  به حریمهایی  که دارا می باشند . از اهمیت بسزایی برخوردار می باشند .

 آثار منفی : 
ـ مکانی جهت  هدایت فاضلابهای  زباله ، منازل مسکونی  مجاور  مسیل
ـ مکانی جهت رشد  حشرات و حیوانات  ناقل بیماری ، چون مگس ، پشه  و موش و ...
ـ دارای خطر بالقوه سیلهای پیش بینی نشده

نتیجه گیری :
با توجه به مطالب  بیان شده  و آثار مثبت  مسیل در محدوده  شهری می توان  با یک  مدیریت مناسب  ، تدوین و اجرای  برنامه های پیش بینی  شده  و کارا از پتانسیلهای  بالقوه   مسیل که  به عنوان  جمع آوری  کننده و پخش کننده  روان آبها در نقاط مختلف  عمل می کنندبهره برداری  لازم صورت گیرد.
جهت استفاده  شرب  براساس طبقه بندی شود که پارامترهایی چون  TDS ، Ca ،Mg ، Na ، Cl ، So3 و     HCO3 ، را مد نظر قرارمی دهد  کیفیت آب رودخانه  به شکل زیر است :

ج ) مکانی برای گردشگری محلی :
با توجه به موقعیت مناسب  رودخانه باراجین نسبت  به شهر قزوین  و جلو های  دلنشین آن  ( منظر طبیعی ) از این مکان  به عنوان  گردشگاهی  محلی بهره برداری  می گردد . بطور متوسط  روزانه 1000 نفر  در ساعات مختلف روز از طبیعت  آن  استفاده می نمایند .
د )  نقش رودخانه های دامنه شمالی  شهر قزوین در جلوگیری  از سیلابها :
شهر قزوین  در یک منطقه  دشتی بنا گردیده است  که دامنه شمالی آن کوهستانی و تپه ماهوری  است  رودخانه های منشعب  از دامنه شمالی  که بیشتر  نقش پخش کننده  باران یا سیلاب  را در منطقه   دشتی دارا مبی باشند 

که در هنگام بارندگی  به  عنوان یک شاه راه  انتقال آب باران  عمل می نمایند واز پخش آن  در داخل مجموعه شهرجلوگیری بعمل می آید .
 هـ ) جلوگیری از آسیب به شبکه های جمع آوری فاضلاب و سیتم های تصفیه فاضلاب  در هنگام  بارندگی  معمولاً حجم زیادی  از روان آبها  وارد شبکه  جمع آوری فاضلاب شده و عملاً  به سیستمهای تصفیه فاضلاب  وارد می شود  که همین امر موجب  اختلال  در سیستم  تصفیه فاضلاب  و هم چنین  خروج  بارزیادی از آلودگی  بدون عملیات تصفیه   می شود .
با توجه به اینکه  بررسیها نشان می دهد  که معمولاً  روان آبهای جمع آوری شده  روی بار آلودگی  کم  می باشند . می توان  بایک برنامه ریزی مناسب   نسبت به هدایت این روان آبها  در هنگام بارندگی  به مسیل های  داخل شهر  و محدوده مجاورآن هدایت نمود .
و ) مکانی برای ورزشها و تفریح:
 بادر نظر گرفتن شرایط  زیر می توان مجموعه ای  ورزشی ـ تفریحی  را برای شهر ها  فرآهم نمود .
1 ـ  آزادسازی حریم مسیل ها  و ایجاد پارک و فضای سبز
2 ـ برنامه ریزی  در خصوص  تأمین آب  مورد نیاز  جهت  پرورش ماهی  در بعضی  از مقاطع  مسیل وفرآهم نمودن  شرایط مناسب  جهت ماهیگیری با قلاب .

منابع:

1.    شرکت مهندسین مشاور جاماب(1379)"خلاصه گزارش سنتز طرح جامع آب کشور"

2.    دفتر نظارت بر بهداشت آب و فاضلاب(1383)"مجموعه تحلیل های اطلاعات ماهانه کیفیت آب شرب کشور در سه ماهنامه نخست 1383"شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.

3.    رفاهی،ح.م.نعمتی.1374.مطالعه فرسایش پذیری حوزه آبخیز رودخانه الموت رود و نقش آن در ایجاد رسوب.مجله علوم کشاورزی ایران جلد 26.

4.    علیزاده،امین،اصول هیدرولوژی کاربردی،مشهد،آستان مقدس،1368.

5.    کردوانی،پرویز،منابع و مسائل آب در ایران:ج1،آبهای سطحی وزیر زمینی و مسائل و بهره برداری از آنهاتهران،دانشگاه تهران،1371.

6.    مهدوی ،م.1371.ئیدرولوژی کاربردی.انتشارات دانشگاه تهران.