فروشگاه ساز بهبود

نقد و تکمله‏اى بر«فى مصادر التراث السیاسى الاسلامى» ⁽¹⁾

ابوالفضل شکوهى ⁽²⁾

این مقاله ناظر بر کتاب «فى مصادر التراث السیاسى الاسلامى» اثر نصر محمد عارف است، به عبارت دیگر نقدى است بر «نقد روش شناختى مطالعات سیاسى معاصر» (بخش اول کتاب) و تکمله‏اى است بر کتابشناسى میراث سیاسى در اسلام (بخش دوم کتاب). امید است که تمامى سه هزار فیشى که در این موضوع جمع آورى شده است در قالب کتابى عرضه گردد تا در حد امکان انتظارات را بر آورده گرداند.

در مجلّه نقد و نظر شماره 8 ـ 7، (تابستان و پاییز 1375) آقاى محمدتقى سبحانى در مقاله‏اى با عنوان «میراث اندیشه سیاسى مسلمانان» کتاب فى مصادر التراث السیاسى الاسلامى نوشته دکتر نصر محمد عارف را معرفى کردند. ایشان کتاب مذکور را با وصف «کتاب‏شناسى نسبتاً کاملى از منابع سیاسى اسلامى تا قرن سیزدهم» 1 ستوده و نشان داده‏اند که چگونه مؤلف محترم با توجه به «ملاحظات روش‏شناختى»، «کاستى تحقیقات جدید در مرجع‏شناسى» و «روش ناشایست در برخورد با میراث سیاسى» را براى ما آشکار ساخته است. همچنین ایشان با توجه به تمایز قائل شدن مؤلف محترم بین دو قسم «منابع تخصصى» و «غیر تخصصى»، «محورهاى کلى» قسم دوم را به اجمال ذکر کرده و سپس تمامى 307 اثر معرفى شده را برشمرده‏اند.

باید اعتراف کرد که هم کار آقاى نصر محمد عارف به عنوان ـ به احتمال قوى ـ تنها اثر در زمینه کتاب‏شناسى خاص میراث اندیشه سیاسى اسلامى، و هم اقدام آقاى سبحانى در معرفى این کتاب مهم، قابل ستایش فراوان است، به ویژه از این حیث که تعمیم‏هاى بى‏دلیل تاریخ‏نگاران اندیشه سیاسى اسلامى را مورد توجه و نقد قرار داده‏اند، لکن باید دانست که این اولین گام در این مسیر ناهموار و ناپیموده است؛ همچنان که «مؤلف محترم خود معترف است که تتبع او کافى نیست و بعید نیست که با پى‏جویى کامل، نسخه‏هاى بیشتر یافت شود».2

از این رو نگارنده این سطور بر آن شد تا تکمله‏اى را ناظر بر نوشتار آقاى سبحانى ـ و نه اصل کتاب ـ تقدیم علاقه‏مندان کند.

قبل از معرفى نسخه‏هاى مکمّل، تذکر چند ایراد روش شناختى موجود در متن کتاب و نویسنده مقاله ضرورى به نظر مى‏رسد:

1. مؤلف محترم به تمایز اساسى بین اندیشه سیاسى و تاریخ اندیشه سیاسى توجهى نکرده‏اند. بدیهى است که این بى‏توجهى اشکالاتى را پیش مى‏آورد، که به ویژه این اشکالات هنگام بررسى آمارى «74 کتاب تازه در عرصه اندیشه سیاسى اسلام» از جانب ایشان، خودنمایى مى‏کند؛ آنگاه که ایشان مى‏نویسد مستندترین این «74 کتاب تازه» فقط به 33 مأخذ (11 درصد از 307 عنوان) مراجعه کرده است. و تعدادى به کمتر از نوزده منبع و 80 درصد نیز به کمتر از ده منبع بسنده کرده‏اند، خواننده گمان مى‏کند کتاب‏هاى مورد نقد همگى در زمینه تاریخ اندیشه سیاسى است. و معلوم است که رشته تاریخ اندیشه سیاسى در واقع تحلیل و بررسى کتاب‏ها و مآخذى از نوع همین 307 عنوان است و تاریخ نگار یا تحلیل‏گر تاریخ اندیشه سیاسى اسلامى به ناچار بایستى لااقل قسمت اعظم ـ اگر نگوییم همه ـ منابع مکتوب در تمدن اسلامى را به درستى دیده و بررسى کرده باشد؛ امّا مثال‏هایى که بلافاصله در مقاله مذکور آورده شده، گویاى این مطلب است که بسیارى از 74 کتاب مورد مطالعه از سنخ تاریخ اندیشه سیاسى نبوده و جزء کتاب‏هاى اجتهادى درباره کتاب و سنت است و نه تاریخ اجتهادهاى سیاسى به معناى اعم. از جمله به کتاب الاسلام و اصول الحکم از على عبدالرازق دراساتٌ فى النظم و التشریعات الاسلامیه از محمد احمد خلف اللّه‏، از مؤثرترین و پرجنجال‏ترین نوشته‏هاى سیاسى عرب در سده اخیر، مى‏توان اشاره کرد. اوّلى فقط به دو منبع ـ آن هم دو منبع تقریباً فرعى مقدمه ابن خلدون و العقد الفرید ـ استناد کرده و دومى، هیچ منبعى را ارائه نکرده است. در یک کلام، همه 74 اثرى که یاد شد، در مجموع فقط به هیجده منبع اصلى (6 درصد از 307 اثر) مراجعه کرده‏اند.3 همان طور که مى‏دانیم؛ این دو اثر یقیناً اجتهادى و ناظر به متون دینى (کتاب وسنت) است و نه ناظر به اندیشه اندیشمندان اسلامى، و براى بحث اجتهادى، تنها استنادات ضرورى (استناد به کتاب و سنت) لازم است؛ هر چند که به صورت کلى و اجمالى ـ نفیاً یا اثباتاً ـ از دیگر اجتهادات تاریخى یا معاصر سخن به میان آمده باشد. حتى مى‏توان گفت اگر کسى بخواهد در متون اسلامى یا هر متن دیگرى اندیشه کند، چه بسا توجه زیاد به آراى دیگران ـ اگر مانع نباشد ـ لااقل مفید نخواهد بود.

2. اگر حداقل توسط مؤلف «هنوز از 75 عنوان، هیچ نسخه‏اى شناسایى نشده است»4 ، پس توقع این که نویسندگان جدید حتماً باید آنها را نیز دیده باشند، چندان معقول به نظر نمى‏رسد. بنابراین در بررسى آمارى نیز این 75 عنوان نبایستى محاسبه گردد. به علاوه چهار عنوان از کتاب‏هاى فوق فقط درباره ماوردى است و کسى که در مورد ماوردى یا هر موضوع خاص‏تر از کل تاریخ اندیشه سیاسى اسلامى، مطالعه مى‏کند، چه نیازى به استناد به مآخذ غیر مربوط دارد.

3. در بخش دیگر مقاله با عنوان «کتاب‏شناسى» به طور کلى آثار و منابع سیاسى به دو دسته تقسیم شده‏اند: یکى منابعى که «مستقیم» و «تخصصى» سیاست را مورد کاوش قرار داده‏اند و دیگرى، آثارى که غیر مستقیم و در حاشیه به سیاست پرداخته‏اند.5 سپس بخش اخیر را «از دایره این کتاب‏شناسى خارج دانسته و «فقط به محورهاى کلى آن اشاره»6 کرده‏اند. ضمن طرح این محورها، به برخى از ایرادهاى آن به طور گذرا اشاره خواهیم کرد.

محور «1. تفاسیر قرآن و شروح احادیث»: البته این مطلب که «تفاسیر و شروح احادیث که در زمینه فهم قرآن و حدیث و ارتباط آن دو را با واقع تأمین مى‏کنند، از منابع غیر مستقیم در علوم سیاسى به شمار مى‏آید»7 ـ در خصوص اندیشیدن و اجتهاد سیاسى ـ کاملاً بجاست، لکن در مورد تاریخ اندیشه سیاسى اسلامى تا حدودى نارواست، زیرا بسیارى از اندیشه‏هاى اسلامى متفکران ـ جدید و قدیم ـ در خلال همین تفاسیر و شروح نهفته است. و گنجینه بسیار گرانبهایى از اندیشه را تشکیل مى‏دهد. سزاوار است که در این گونه تاریخ‏نویسى‏ها، جاى مناسبى براى «اندیشه سیاسى در تفاسیر قرآن و شروح احادیث» باز کنیم.

محور «2. کتاب‏هاى فقهى»: خصوصاً ابوابى که بیشتر با اندیشه سیاسى پیوند دارد، نظیر امر به معروف و نهى از منکر، جهاد و دفاع، خراج و ... .8

محور «3.9 ابواب امامت در کتاب‏هاى علم کلام»:10 به نظر مى‏رسد در این دو نوع منبع، فرق اساسى و فارقى با آن 307 منبع دیگر در تخصصى و غیر تخصصى یا مستقیم و غیر مستقیم بودن نبوده اگر هم فرقى باشد تنها در «مستقل» و «غیر مستقل» بودن است. بدیهى است که این فرق تأثیر چندانى در «مأخذیت» ندارد؛ مگر از این جهت که رساله‏ها و کتاب‏هایى که مستقلاً به مسائل سیاسى مى‏پردازند بیشتر ناظر به مقتضیات زمانى و مکانى‏اند تا آثار عمومى و کلاسیک که بخشى از مباحث سیاسى را دربر مى‏گیرند.

محور «4. کتاب‏هاى اصول فقه به ویژه مباحثى همچون استحسان، مصالح مرسله...»11 : با اندک دقتى معلوم مى‏شود که اطلاق لفظ «منبع» یا «مأخذ» به کتاب‏هاى اصولى صحیح نیست، بلکه این کتاب‏ها از چند جهت، تنها جنبه روشى و روش‏شناختى درباره اندیشه سیاسى اسلامى به معناى عام دارند: یکى این که برخى از روش‏هاى استنباطِ انسان را به عنوان یک اندیشمند از «کتاب» و «سنت» به دست مى‏دهد و دیگر این که به معناى منطقى مستقیم و غیر مستقیم روش‏هاى استنباط متفکران سیاسى مسلمان را به ما مى‏شناساند و بدین ترتیب مقدارى از نیازهاى روشى انسان را به عنوان تحلیل‏گر اندیشه و تاریخ اندیشه سیاست تأمین مى‏کند. البته در مورد «تاریخ اندیشه سیاسى»، ارزش‏هاى روش شناختى و معرفت شناختى دیگرى هم دارد که در جاى خود باید به آنها پرداخت.

محور »5. خطبه‏هاى ائمه اطهار علیهم‏السلام ، خلفا و نیز نامه‏ها و سلوک علمى آنها»: در توضیح این محور باید گفت که خطبه‏ها و نامه‏ها و سلوک علمى ائمه اطهار علیهم‏السلام در نظر شیعیان، بخشى از سنت و در نتیجه از منابع اجتهاد و تفکر سیاسى یک شیعه در «کتاب» و سنت به شمار مى‏رود؛ و در نظر غیر شیعه، هم‏ردیف خطبه‏ها و نامه‏ها و سلوک علمى خلفا و لذا از منابع تاریخ اندیشه سیاسى ائمه علیهم‏السلام و خلفا محسوب مى‏گردد.

محور «6. دایرة المعارف‏هایى که در ضمن به سیاست نیز پرداخته‏اند»12 : اگر منظور این است که در این گونه کتاب‏ها، صاحب اثر به مناسبت‏هاى مختلف، عقیده و اندیشه سیاسى خود را نیز مطرح کرده است، در این صورت باز هم جزء منابع دست اول تاریخ اندیشه سیاسى محسوب مى‏شود.

محور «7. [انواع] کتاب‏هاى تاریخ»13 : در این مورد باید روشن شود که اگر چه تاریخ معصومین علیهم‏السلام جزئى از «سنت» و در نتیجه جزء منابع دست اول خود اندیشه سیاسى است، ولى «تاریخ سیاسى دولت‏ها»، «تاریخ نظام‏هاى سیاسى و حکام»، «تاریخ نهادهاى سیاسى (به ویژه نهاد وزارت) و یا «ادبیات مردمى یا سیره‏هاى مردمى و سیره‏هاى علما و صالحین»، همگى از منابع مهم و دست اولِ جامعه‏شناسى و تاریخ رفتار و نهادهاى سیاسى است و نه از منابع درجه دوم و سوم اندیشه سیاسى اسلامى.

محور «8. فرهنگ لغات و کتاب‏هایى که به شرح و تعریف اصطلاحات مى‏پردازند»14 : این مورد به حق از منابع غیر مستقیم در هر دو قسم اندیشه و تاریخ اندیشه سیاسى است و توجه کردن به آن از نکات مهم روش‏شناختى این رشته است و توجه دادن به آن نیز کارى در خور تقدیر فراوان است.

امّا 390 مآخذى که به مثابه تکمله کتاب‏شناسى آقاى نصر محمد عارف است به قرار زیر است:

حسن بصرى (110 ـ 120ق)

1. اندرزهایى به عمر بن عبد العزیز. نامه حسن بصرى در وصف «امام عادل».15

ابن مقفع (109 ـ 145ق)

2. الادب الکبیر.16

احمد بن الحسین بن عمر الکوفى. از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیه‏السلام .

3. الامامة؛ کتاب فى الامامة.

محمد بن الحسن الشیبانى (132 ـ 189ق)

4. الاحکام فى الارتداد عن الاسلام.

5. السرقة و قطاع الطریق.

یحیى بن آدم (متولد 203ق)

6. الخراج.17

محمد بن ادریس شافعى (150 ـ 204ق)

7. المبسوط. فصلِ «کتاب الامامه».

8. قتال اهل البغى.

طاهر پوشنگى (سال تألیف 205ق).

9. پند طاهر پوشنگى به پسرش عبداللّه‏.

محمد و اداره دیوان (متولد 413 ق)

10. کتاب الشورى.

یوسف بن عبدالرحمن (ت 208ق)

11. کتاب الامامه.

محمد بن ابى عمیر (متولد 217ق).

12. الاحتجاج فى الامامة.

ابو عبید القاسم بن سلام (ت 224ق).

13. الاموال.

ابو اسحاق ابراهیم بن العباس الصدلى (متولد 243ه)

14. کتاب الدوله.

حسین بن عبیداللّه‏ سعدى قمى (قرن سوم هجرى): از اصحاب امام على النقى علیه‏السلام .

15. الامامة.

ابوبکر هلال بن یحیى (متولد 245هق)

16. کتاب الحدود.

القاسم بن ابراهیم الریسى (169 ـ 246ق)18

17. الامامه.

جاحظ (160 ـ 255ق).

18. النابته (رسالة فى...) = بنى امیه (رسالة فى...).19

محمد بن سحنون التنوخى القیروانى (202 ـ 256ق).

19. کتاب الامامه.

فضل بن شاذان (متولد 260ق)

20. کتاب الاربع مسائل فى الامامة.

21. الایضاح.20

احمد بن جعفر بن شاذان.

22. ادب الوزراء.

ابو عبداللّه‏ بن قتبة الدینورى (213 ـ 276ق).

23. کتاب العرب = التسویة بین العرب و العجم.

24. و تفضیل العرب = فضل العرب على العجم = تفضیل العرب.21

احمد بن الطیب سرخسى (مقتول 286ق).

25. آداب الملوک = ادب الملوک.

ابو زکریا یحیى بن عمر بن یوسف کنانى جیّانى فرطبى سوسى مالکى جدلى (213 ـ 289ق).

26. احکام السّوق.22

احمد بن یحیى راوندى (205 ـ 298ه).

27. کتاب امامة.

سعید بن عبداللّه‏ الاشعرى (متولد 299 یا 301ق).

28. کتاب الامامة.

حسین بن منصور حلاج (مقتول 309ق).

29. کتاب کید الشیطان و امر السلطان.

ابو جعفر محمد بن جریر بن رستم طبرى (متولد 310ق).

30. دلائل الامامه.

اسماعیل بن على بن اسحاق بن نوبخت بغدادى (237 ـ 311ق).

31. اثبات الامامة.

محمد بن عبدالرحمن ابن قبة رازى (متولد 317ق).

32. الامامة.

على بن الحسین ابن بابویه قمى (متولد 329ق)

33. الامامة و التبصرة من الحیرة.23

سید مرتضى (436ق).

34. الشافى: در نقض کتاب قاضى عبدالجبار در معناى امامت.

ابو نصر فارابى (360 ـ 339ق).

35. فصول مدنى = فصول المنتزعه.

36. التنبیه على سبیل السعاده = فى السعادة الموجوده = التنبیه على اسباب السعاده.24

37. احصاء العلوم، بخش علوم مدنى.25

38. الملّه.

عبیداللّه‏ بن احمد بن یعقوب بن نصر انبارى (متولد 356ق).

39. کتاب الاِبانه عن اختلاف الناس فى الامامه.

محمد بن محمد بن حسین اصفهانى (360ق).

40. دستور الوزارة فى قوانین الوزارة.

محمد مقدسى (345 ـ 375ه .ق).

41. السیاسة اللازمة المرضیه.

ابوالحسن على بن نصر (ابن طیب) (377ق).

42. ادب السلطان.

ابوالحسن محمد بن یوسف عامرى (ت 381ه).

43. السعادة و الاسعاد.

44. الاعلام به مناقب الاسلام، بخش سیاست.

ابوالحسن هلال بن محسن صابى (زنده در 384ق).

45. رسوم دار الخلافه.

محمد بن احمد صفوانى (قرن چهارم ق).

46. الامامة.

محمد بن احمد حارثى (قرن چهارم ق).

47. کتاب الامامة.

باقلانى مالکى (متولد 403ق).

48. التمهید فى الرد على الملاحده و المعطّله و الرافضه و الخوارج و المعتزله: این کتاب بحث جامعى از امامت عرضه کرده است.

حسین بن قاسم بن على المهدى لدین اللّه‏ (384 ـ 404ق).

49. الامامة.

ابو العباس ولید بن محمد تدمرى (سال تألیف 406ق).

50. السیاسة و الآداب.26

محمد و اداره دیوان (متولد 413 ق).

51. مولى و معنا و اقسام آن (دو رساله در...).27

ابوالقاسم فردوسى (329 ـ 416ق).

52. شاهنامه.28

احمد بن مسکویه (متولد 420 یا 421ق).

53. تهذیب الاخلاق = طهارة الاعراق.29

عبدالقاهر طاهر بغدادى (متولد 429ق).

54. اصول الدین: شامل بحث جامعى در امامت و خلافت در نه عنوان.

ابن هیثم (354 ـ 430ق).

55. کتاب الامامة.

ابو نعیم احمد بن عبداللّه‏ بن احمد بن اسحاق اصفهانى (336 ـ 430ق).

56. فضیلة العادلین من الولاة و من انعم النظر فى حال العمال و النجاة.30

نظام الملک طوسى (408 ـ 485ق).

57. قانون الملک.

امام الحرمین جوینى (419 ـ 478 یا 499ق).

58. الارشاد الى قاطع الادله فى اصول الاعتقاد.31

ابو حامد محمد غزالى (450 ـ 505ق).

59. الاقتصاد فى الاعتقاد = اقتصاد الاعتقاد32: مهم‏ترین اثر غزالى در تئورى سیاسى. 60. نصیحة الملوک.

61. احیاء علوم الدین.

ابو یعلى محمد ابن هَبّاریه (414 ـ 509ق).

62. نتایج الفطنه فى نظم کلیله و دمنه.

63. الصادح و الباغم: در اخلاق سیاسى.

مجهول (تاریخ تألیف 510ق).

64. سیاست و اداره دیوان (درباره...).33

عبدالواحد بن محمد آمدى تمیمى (متولد 510ق).

65. شرح غرر الحکم و درر الکلم.

مقاتل عطیه (505ق).

66. محاورة حول الامامة و الاخلافة.34

محمد بن على ظهیرى سمرقندى (نیمه قرن ششم).

67. اغراض السیاسة فى اغراض الریاسة.35

ابوعلى حسین بن محمد بن فراء (451 ـ 526ق).

68. رسل الملوک و من یصلح للرسالة.36

نظامى عروضى (زنده 550ق).

69. چهار مقاله عروضى.37

ابوحفص عمر النسفى (537ق).

70. مجمع العلوم.

ابن منجب صیرفى (542ق).

71. الاشاره الى من نال الوزاره.

نصر اللّه‏ منشى (نیمه سده ششم هجرى).

72. کلیله و دمنه.38

اتابک شام (551 ـ 557)

73. بحر الفوائد، بخش کتاب السلطان.39

صدر الکتاب ظهیر الدین محمد بن على بن محمد بن حسن ظهیرى سمرقندى (سال تألیف 558ق).

74. اغراض السیاسة فى علم الرئاسه.

شیخ فتح اللّه‏ بن احمد بن محمود شهرستانى سبزوارى (سال تألیف 570ق).

75. اخلاق ظهیرى.

عبدالفضل جعفر بن على دمشقى (سال تألیف 570ق).

76. الاشاره الى محاسن التجاره.

السخاوى (متولد 603ق).

77. التبر المسبوک فى ذیل السلوک.

محمود بن محمد بن حسین اصفهانى (تألیف در نخستین دهه سده هفتم هجرى).

78. دستور الوزاره.

امام فخر رازى (544 ـ 606ق).

79. اسرار التنزیل.

80. جامع العلوم = حدائق الانوار فى حقائق الاسرار = انموزج العلوم = کتاب ستینى40

اسحاق سجاسى (سال تألیف از 609 تا 610ق).

81. فرائد السلوک فى فضائل الملوک. (ح)

الیاس بن یوسف، نظامى گنجوى (530 ـ 614ق).

82. شرفنامه: سیاست‏نامه مهمى است که به شعر نگاشته شده است. این اثر در کلیات نظامى گنجوى به شعر چاپ گردیده است.

ابو على حسن سلمانى (زنده 614ق).

83. السیاسة الخاصة و العامة.

نظام الدین یحیى بن صاعد بن احمد، براى علاء الدین کیقباد فرزند کیخسرو سلجوقى (607 ـ 616ق).

84. حدائق السیر فى آداب الملوک.41

زین الدین عبدالرحمن بن ابى بکر عمر جویرى دمشقى (سال تألیف 618 و 619ق).

85. المختار فى کشف الاسرار و هتک الاستار فى علم الحیل.42

محمد بن منصور (فخر مدبر) براى یکى از پادشاهان هند (سال سلطنت 607 ـ 633ق).

86. آداب الحرب و الشجاعه. 43

حسام الدین ابو عبداللّه‏ حمید بن احمد بن محمد المحلی الفقیه الزیدى (متولد 652ق).

87. نصیحة الولاة الهادیه الى النجاة.خ

نجم الدین رازى مشهور به دایه (570 ـ 654ق).

88. مرصاد العباد.44

89. مرموزات اسدى.45

یوسف بن قزا أوغلى بن عبداللّه‏، سبط بن جوزى (582 ـ 654ق).

90. کنز الملوک.

سید بن طاووس (589 ـ 664ق).

91. الزام النواصب بامامة على بن ابى‏طالب.

خواجه نصیرالدین محمد طوسى (597 ـ 672ق).

92. اخلاق ناصرى.

93. خلافتنامه الهى.

94. روضة التسلیم = تصورات، البته منسوب به اوست.

95. تجرید العقاید = الکلام.

96. رسم و آئین پادشاهان قدیم.

احمد بن موسى بن جعفر بن طاووس (متولد 673ق).

97. بناء المقالة العلویه فى نقض الرسالة العثمانیه للجاحظ.46

ابراهیم دسوقى (633 ـ 676ق).

98. الحسبه فى الاسلام.47

سراج الدین ابوالثناء محمود دارموى (594 ـ 682ق).

99. لطایف الحکمة.

سعدالدین و راوینى (قرن هفتم هجرى).

100. مرزبان نامه: سیاست‏نامه‏اى است مانند کلیله و دمنه.48

مصلح الدین سعدى (متولد 691ق).

101. نصیحة الملوک.

102. بوستان، بخش‏هایى در اندرزنامه.

103. گلستان، بخش‏هایى در اندرزنامه.

بابا افضل الدین مرقى کاشانى (قرن هفتم هجرى).

104. ساز و پیرایه شاهان پرمایه = انجام نامه.49

فضل اللّه‏ قزوینى (حیات در 700ق): نگارنده المعجم فى آثار العجم.

105. تحفه،50 احتمال داده شده از مؤلف فوق باشد.

محمد بن احمد المکناسى، ابن السکاک (متولد 708ق).

106. نصح ملوک الاسلام.

خواجه رشید الدین فضل اللّه‏ همدانى (648 ـ 718ق).

107. جامع التواریخ (جلد دو) = تاریخ مبارک غازانى.51

108. سوانح الافکار (نامه‏هاى سیاسى اجتماعى او).52

109. فوائد السلطانیه.

110. سؤال سلطان (رساله در...).

111. نصیحة سلطان (رساله در...).

شمس الدین ابراهیم محتسب ابرقوه (سال تألیف 718ق).

112. مجمع البحرین،53 سیاست‏نامه‏اى دینى عرفانى است.

على بن ابو حفص بن فقیه سپاهانى (در اواخر سده هفت و اوایل سده هشت مى‏زیسته).

113. تحفة الملوک و نصیحة العجایب.

علامه ابن مطهر حلّى (648 ـ 726ق).

54. باب حادى عشر.

55. نهج الحق.

56. منهاجم الکرامة فى معرفة الامامه.

محمد بن ابى طالب عراقى (654 ـ 727ق).

117. اخلاق السلطانیه.57

احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه (661 ـ 728ق).

118. المظالم المشترکه.58

119. منهاج السّنة النبویه فى نقد کلام الشیعة و القدریة.

120. الخلافة و الملک.59

شرف الدین عبداللّه‏، معروف به وصاف الحضره (663 ـ 730ق).

121. تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار = تاریخ وصاف، شامل بخش‏هاى مستقلى در سیاست‏نامه تحت عنوان «اخلاق السلطنة فى الاحوال و الازمة».60

مرتضى ابن مفضل (متولد 732ق).

122. بیان الاوامر المجمله فى وجوب طاعة اولى الامر و فرض المسألة.خ

ابن الحاج ابو عبداللّه‏ محمد عبدرى فارسى مالکى (متولد 737ق).

123. مدخل الشرع الشریف.

احمد بن یحیى بن محمد بن عبدالواحد بن على التلمسانى الونشریى (725 ـ 776ق).

124. کتاب الولایات و مناصب الحکومة الاسلامیة و الخطط الشرعیة.61

الافضل بن على الملک الافضل العباسى (متولد 778ق).

125. نزهة الظرفاء و تحفة الخلفا.62

عضد الدین ایجى (قرن هشتم هجرى)، معاصر سلطان محمد خدابنده.

126. اخلاق العضدیه.63

مجهول (قرن هشتم هجرى).

127. قانون السیاسة و دستور الرئاسه.64

میر سید على همدانى (714 ـ 786ق).

128. ذخیرة الملوک.65

جلال الدین زکریا بن عبداللّه‏ قاینى نسفى بخارائى هروى (تاریخ تألیف 813ق).

129. نصایح شاهرخ شاهى.خ

فاضل مقداد (متولد 826ق).

130. اللّوامع الالهیة.

کمال الدین حسین خوارزمى (زنده در 829ق).

66. نصیحت‏نامه شاهى.خ

نجم الدین قاسم بن صمد مذمکینى (قرن هشتم یا نهم هجرى).

67. جواهر کنز الغرائب.خ

تاج الدین حسین خوارزمى (متولد 839ق).

68. ینبوع الاسرار فى نصایح الابرار.خ

69. نصیحت‏نامه.

احمد بن یحیى المرتضى (متولد 840ق): ممکن است همان احمد المهدى باشد که در نقد و نظر، (ش 8 ـ 7، ص 407) آورده شده است.

70. کتاب الامامة.

شیخ الاسلام برهان الدین غزالى (زنده در 844ق).

71. ترجمه نامه اسکندر به ارسطو.خ

مجهول، هم عصر شاهرخ تیمورى (708 ـ 863ق).

72. تحفة السلاطین.خ

جلال الدین زکریا بن عبداللّه‏ قاینى نسفى بخارائى هروى (707 ـ 863ق).

73. نصایح شاهرخ شاهى.

ابو عبداللّه‏ محمد عقبانى تلمسانى اندلسى (متولد 871ق).

74. تحفه الناظر و غنیة الذاکر فى حفظ الشعائر و تغییر المناکرخ [حسبه].

علاء الدین على مصنّفک شاهرودى (متولد 871ق).

75. تحفه السلاطین.خ

على بن محمد العاملى البیاضى (متولد 877ق).

76. الامامة.

محمد فرزند على امامى (سال تألیف 886ق).

77. منقبت نامه.خ

ابو عبداللّه‏ محمد غرناطى (متولد 896ق).

78. نوابغ السلک فى طبایع الملک.

هبة اللّه‏ شاه میر حسینى (زنده در 898ق).

79. آداب سلطانى = آداب سلطنت.

جلال الدین محمد دوانى (830 ـ 908ق).

80. لوامع الاشراق فى مکارم الاخلاق = اخلاق جلالى، بخش سیاست مدن: این کتاب در سومین شماره مجله علوم سیاسى احیا شده است.

81. عرض لشگر (رساله در...).

82. دیوان مظالم (رساله در...).خ

148. عدالت (رساله در...)، اولین رساله اوست درباره عدالت.83

149. عدالت (رساله در...): نگارش دوم مؤلف از رساله اولش است.

150. عدالت (رساله در...): نگارش سوم مؤلف از رساله اولش است.

151. عدالت (رساله در...): رساله دوم مولف درباره عدالت.84

قاسم بن یوسف هروى (اوایل قرن دهم).

152. ارشاد الزراعه: مقدمه این کتاب در حدود 25 صفحه مباحث بسیار مهمى در سیاست و اقتصاد سیاسى دارد.85

قوام الدین یوسف بن حسن حسینى شافعى رومى (متولد 922ق).

153. احکام السلاطین = تعلیق احکام سلطانى.

جلال (به گواهى چگامه پایان کتابش، قوام المُلک) ـ (زنده در 932ق).

154. قوام الملک.خ

ظهیر الدى محمد بابر (متولد 937ق).

155. تجارب الملوک = واقعات = توزک بابرى (تیمورى).

مولانا فخر الدین على صفى (متولد 939ق).

156. لطایف الطوایف.خ

محقق کرکى (ثانى) ـ (متولد 940ق).

157. جُمْعَةُ فی مسائل الجمعهخ. این اثر از نظر اندیشه سیاسى به ویژه درباره ولایت فقیه اهمیت دارد.

158. قاطعة اللجاج فى حل الخراج.86

شیخ ابراهیم قطیفى (زنده در 944ق).

159. السراج الوّهاج لدفع عُجاج قاطعة اللّجاج فى حل الخراج.87

عبدالرحمن بن على الدیبع (متولد 944ق).

160. اولی الاربة فى معرفة احکام الحسبه.

ابن شمس الدین المتوکل على اللّه‏ (877 ـ 965ق).

161. بحث فى مسألة الامام و الحسبه.خ

ابوالفضل منشى شیرازى (زنده در 974ق).

162. دستور السلطنة.خ

على بن حسام الدین متقى (885 ـ 975ق).

163. سلوک الغزاة.خ

فتح اللّه‏ بن احمد بن محمود شهرستانى شیرازى سبزوارى (سده دهم هجرى).

احمد بن جلال الدین کاشانى (زنده در 997ق).

164. تنبیه السلاطین.

165. تحفة الائمة العلمیه فى الحکمة العملیه = اخلاق ظهیرى.

محمّد بن نضّار الحویزى (سال پایان تألیف 1001ق): از شاگردان شیخ بهائى بوده است.

166. الامامة.

عبدالرحمن بن عبدالقادر فارسى (متولد 1007ق).88

167. الاقنوم فى مبادى العلوم، بخش «علم الحسبه».

ماجد بن فلاح شیبانى (متولد اوایل قرن یازدهم هجرى).

168. حل الخراج.خ

محمد مهدى فرزند محسن شیرازى (قرن یازدهم هجرى).

169. رساله عرفانى، مشتمل بر بحث جهاد و عدالت.

قاضى نور اللّه‏ شوشترى (956 ـ 1019ق).

170. احقاق الحق فى نقض ابطال الباطل.

عبد النبى الجزائرى (متولد 1021ق).

171. الامامة.خ

عبدالوحید واعظ گیلانى استرآبادى (زنده در 1031ق).

172. سلوک الملوک.

هدایت اللّه‏ بن محمود عبدالعظیم نطنزى، معاصر شاه عباس اول (996 ـ 1037ق).

173. گلستان ارم،89 شامل بحث عدل پادشاهان و انصاف رعایا.

سید طاهر آتشى شیرازى (زنده در 1038ق).

174. دیوان (سید طاهر...) راجع به سلطنت و رفتار سلطان

ابن خاتون طوسى.

جمال السالکین مولانا عبدالباقى تبریزى (متولد 1039ق).

175. منهاج الولایه من کتاب نهج البلاغه.

مجهول (زنده در قرن دهم و یازدهم هجرى).

176. تذکرة الملوک.

ابو طالب حسینى تربتى (سال تألیف 1047ق).

90. نصایح الملوک، متن ترکى آن که دیده نشده است به امیر تیمور گورکان (771 ـ 807ق) منسوب است و ترجمه فارسى از مؤلف مذکور.

عین على قوللوى (زنده 1049ق).

91. کتاب مختصر قوانین آل عثمان.

احمد بن اسماعیل الجزائرى (ح 1050ق)، از بزرگان علماى امامیه و از مشایخ اجازه است.

92. رسالة فى الارتداد و ما یحصل به.

محدّث دهلوى (958 ـ 1052ق).

93. الاحادیث الاربعین فى نصیحة الملوک و السلاطین.

حسن بن محمد بن بن ریسون (1055ق).

94. رسالة دینیة سیاسیة.

احمد بن محمد الشرفى (975 ـ 1055ق).

95. رسالة فى الامامة و الحسبة.

مجهول (زنده در نیمه قرن یازدهم هجرى).

96. اخلاق پادشاهى.

ابن خاتون طوسى (بعد از 1055ق).

97. امامت.

شیخ على نقى کمره‏اى (953 ـ 1060ق).

98. الولایة و القضاء، شرائطها و احکامها.

99. الجامع صفوى.

187. لزوم وجود مجتهد در عصر غیبت (رساله در...).100

مجهول (زنده در 1060ق).

101. ملتقطات من افلاطون فى تقویم السیاسة الملوکیة و الاخلاق الاختیاریة.

میرزا صادق فرزند محمد صالح میناى سپاهانى (1018 ـ 1061ق).

102. شاهد صدق.

میر نصراللّه‏ حسین بهبهانى (1077 ـ 1105ق).

103. ایضاح احقاق الحق.

مولانا اویس منشى (قرن یازدهم هجرى).

104. فواید قطبشاهى.

105. توضیح الاخلاق، شرح فارسى اخلاق ناصرى است.

ابو المعالى شمس الدین محمد بن سدید الدین (1067ق)، عالم و سیاست‏مدار دوره قطبشاهى رکن.

106. شرح «توضیح الاخلاق»، متن از عبداللّه‏ شاهى یا قطبشاهى.

107. رسالة فى الامامة.

على بن طیفور بسطامى (زنده 1083ق).

108. اخلاق حسنى = (اخلاق قطبشاهى: مشتمل بر سیاست مدن و تدبیر منزل (اخلاق اجتماعى).

ملا محمد باقر سبزوارى (1017ه . ـ 1090ق).

196. روضة الانوار عباسى.109

ملا محمد صالح قزوینى روغنى (زنده 1097ق).

110. ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر.

عبدالرحمن بن عبدالقادر الفاسى (1040 ـ 1096ق).

111. الاقنوم فى مبادى العلوم: شامل علم الحسبة در نه باب.

سید ماجد فرزند محمد حسینى بحرانى (1097ق): قاضى و شیخ الاسلام شیراز و اصفهان.

112. ترجمه و گزارش عهدنامه مالک اشتر.

روح الامین فرزند شمس الدین محمد حسینى نائینى (اواخر قرن یازدهم هجرى).

113. تحفه سلیمانى.

احمد بن مبارک شاه اصفهانى (زنده 1097ق).

114. رساله در امامت.

یحیى بن الحسین بن القاسم الرسى (1099ق).

115. مسألة فى الامامة.

ابن قاسم، یحیى بن حسین قاسم محمد بن على (ح 1035 ـ ح 1100ق): از خاندان امامان یمن که با عمویش، سومین امام صنعا، بیعت نکرد. وى دو کتاب مهمّ تاریخى دارد که طرح نفوذ اروپا (پرتقال) در دریاى هند به آنها اهمیت فراوانى داده است.

116. التقریر فى اصول الامامة.

محمد بن احمد بن محمد (اواخر قرن یازدهم هجرى).

117. فضل الجهاد و ما یجب مراعاته على الملوک و الامراء.

محمد افضل بخارى (اواخر قرن یازدهم هجرى).

118. ترمیم و تصحیح تزوک تیمورى.

شمساء الگیلانى (قرن یازدهم هجرى).

119. رسالة فى معنى الامانة و الامامة.

مجهول (قرن یازدهم و دوازدهم هجرى).

120. تذکرة الملوک.

محمود بن محمود الحلبى (1104ق).

121. طلبة الحاکم و بغیة المتحاکم.

جعفر بن محمد قاضى مشهدى (زنده 1106ق).

122. شرح عهد مالک اشتر.

یوسف ضیاء الدین (1121ق).

123. احکام الاحتساب.

محمد عبدالحسیب عاملى اصفهانى (1121ق).

124. قواعد السلاطین: به نام شاه سلیمان و از مهم‏ترین آثار عهد صفوى است.

جمال الدین محمد بن حسین بن محمد (1125 یا 1121ق).

125. رساله در امامت.

126. رسالة فى صلوة الجمعه.

شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمد بن شاه محمود سیستانى (زنده 1135ق): از امراى سیستان و از مدعیان سلطنت در اواخر عهد صفوى.

127. احیاء الملوک.

ابوالحسن فرزند محمّد طاهر شریف عاملى سپاهانى (1138ق).

128. نصایح الملوک و آداب السلوک در شرح عهدنامه مالک اشتر: ناشناس از صاحب منصبان شاه سلطان حسین صفوى (زنده 1139ه .ق).

216. مکافات نامه، تحلیلى عالمانه: در باب علل سقوط صفویان که به زبان شعر تألیف شده است.129

الشیخ عبدالغنى بن اسماعیل (1050 ـ 1143ق).

130. اشراق المعالم فى احکام المظالم.

میرزا نصیر فرزند حاجى معصوم مراغه‏اى (زنده 1143ق).

131. مجموعه نصیحت، که عمدتاً سیاسى است.

عبداللّه‏ بن على بن احمد بحرانى بلادى (1148ق).

132. وجوب الجهاد للعدوّ فى زمن الغیبة.

احمد بن اسماعیل الجزائرى (ح 1150ق).

133. رسالة فى الارتداد و ما یحصل به.

ولى الدین بن مصطفى الینشهرى القسطنطینى ملقب به جار اللّه‏ الرومى (1151ق).

134. فضائل الجهاد.

الهى بخش، متخلّص به شوق اکبرآبادى (اواسط قرن دوازدهم هجرى).

135. قوانین سلطنت.

مجهول (قرن دوازدهم هجرى).

136. فضل و شرف علما: مشتمل بر وظیفه سیاسى در عصر غیبت.

سلطان محمد کاشانى (قرن دوازدهم و در عصر سلطان حسین صفوى).

137. قواعد سلطانى.

سعید بن على صائغى (نیمه دوم قرن دوازدهم هجرى).

138. کنز الادیب و شلافة اللبیب، مشتمل بر بحثى مهم در باب امامت.

محمّد بن کنان (1074 ـ 1153ق).

139. الاکتفاء فى ذکر مصطلح الملوک و الخلفاء.

140. البیان فى الصراحه بتلخیص کتاب الملاحه فى علم الفلاحه اثر رضى غزى.

محمد اسماعیل بن حسین بن محمدرضا المازندرانى (زنده 1156ق).

141. طریق الارشاد الى فساد امامة اهل الفساد.

ابراهیم مُتَفَرّقه با ابراهیم آغا یا ابراهیم افندى (ح 1085 ـ 1158ق): سیاست‏مدار مجار که در هجده سالگى اسلام آورد و صنعت چاپ را در ترکیه بنیان‏گذارى کرد.

142. اصول الحکم فى نظام الاُمم.

صدر الدین محمّد زبردست خان (زنده 1161ق).

143. انیس الوزراء.

144. ارشاد الوزراء.

سراج الدین على خان اکبرآبادى ملقب به استعداد خان و معروف به خان آرزو (1099 ـ 1169ق).

145. آداب ناصرى، در دفاع از نظرات سیاسى اخلاقى فرمانروایان.

146. شکوفه‏زار: شرح ابیات اسکندرنامه.

147. شرح گلستان = خیابان

سید محمدحسن پسر حاج میر عبدالرسول (1172ق).

148. ریاض الجنّه: در احوال سلاطین و حالات وزرا و امرا.

ابوبکر بن عبداللّه‏ رومى حنفى توقادى (1179ق).

149. روضة القضاة و حدیقة الفوز و النجاة.

محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر الصنعانى (1099 ـ 1182ق).

150. سؤال و جوابه عن دار الفکر.

151. ازالة التهمة ببیان ما یجوز و یحرم من معاونة الظلمة.

عبدالعزیز محمّد الرحبى البغدادى (زنده 1184ق).

239. فقه الملوک و مفتاح الرتاج المرصد على کتاب الخراج152 ابو یوسف (182ق).

ابو العباس احمد بن المهدى الحمیرى (1191ق).

153. نتیجة الاجتهاد فى المُهادنة و الجهاد.

محمّد بن الحسن بن طالب التاودى المغربى (1128 ـ 1194ق).

154. حلی المعاصم لبنات فکر ابن عاصم فى القضاء و الاحکام.

مجهول (زنده 1197ق).

155. قواعد و ضوابط فوج.

عبدالهادى یا عبداللّه‏ بن نعمت اللّه‏ بن عبداللّه‏ موسوى جزایرى (زنده 1219ق).

156. کنز الملوک فى علم السلوک: این کتاب از مهم‏ترین اندرزنامه‏هاى سیاسى محسوب مى‏شود.

ابراهیم بن عبدالقادر بن احمد الکوکبانى (1169 ـ 1223ق).

157. بحث فى هل للامام اجبار الناس من اهل الصنائع على ان لایقوم به الاهم.

قاضى ثناء اللّه‏ پانى پتى نقشبندى مجددى (1225ق).

158. حقیقت الاسلام = حق اللّه‏ و حق الناس.

میرزا محمدصادق مروزى (زنده 1227ق).

159. شیم عباسى: به نام عباس میرزا قاجار نگاشته شده است.

محمّد حسین فرزند احمد فرزند سمیع یزدى (زنده 1227ق).

160. تحفة الوالى، ترجمه و شرحى از عهدنامه مالک اشتر.

محمد کاظم هزار جریبى (ح 1232ق).

161. برهان الملّه = حجت الاسلام = برهانیه: کتابى در امامت است.

سید میرزا محمدباقر ملاباشى (زنده 1232ق).

162. بحر الجواهر الخاقانى: به نام فتحعلى‏شاه قاجار در امامت است.

محمد بن عبداللّه‏ زنجانى (1233ق).

163. رساله حسام الاسلام: در باب جهاد به نام عباس میرزا و فتحعلى‏شاه قاجار نوشته شده است.

آقا احمد بهبهانى (1192 ـ 1235ق).

164. کشف الدین و الغین عن حکم صلوة الجمعة و العیدین.

165. مرآت الاحوال: شامل مطالب مهمّى درباره کشورهاى اروپایى، آمریکایى و افریقایى، و چگونگى حکومت انگلیسى‏ها و کمپانى هند شرقى در هند و نصایحى به ملوک و غیره.

على بن میرزا احمد (زنده در 1235ق).

166. بیعة الافاخم، ترجمه و شرحى از عهدنامه مالک اشتر.

ابو عبداللّه‏ محمد بن عبدالسلام (1239ق).

167. شرح الاربعین الجوهریه فى ترک الظلم.

ابو الحسن فرزند محمّد کاظم جاجرمى (به سال 1240ق).

168. ینابیع الحکمه، سیاست از دیدگاه مذهبى.

نصّار بن احمد (1240ق)، شاگرد کاشف الغطاء.

169. کتاب فى اثبات احقیّة مذهب الامامیه.

شیخ احمد احسائى (1242ق).

170. النبوة و الولایة الخاصه و دلالة العقل علیها.

المیرزا یوسف بن عبد الفتاح الطباطبائى (1167 ـ 1242ق).

171. الخراجیة.

172. الجهادیة، فى الحض على الجهاد.

173. الحدود و الدیات.

محمد بن على الحائرى الطباطبائى (1242ق).

174. الجهادیة.

مجهول: معاصر فتحعلى‏شاه قاجار و (زنده در 1244ق).

175. سلوک ابناء الملوک: اندرزنامه سیاسى مهمى است.

عبداللّه‏ بن فودی (1245ق).

176. ضیاء اهل الاحتساب.

هاشم (معاصر فتحعلى‏شاه و زنده در نیمه اول قرن سیزدهم هجرى).

177. الجهادیه.

محمدعلى فرزند محمدباقر هزار جریبى (1245ق).

178. احکام المرتد.

179. کتاب القضاء.

حاجى محمدرضا رضا فرزند محمد امین همدانى (1247ق).

180. جهادیه.

على فرزند حسین فرزند على (نیمه اول قرن سیزدهم هجرى).

181. سراج المؤمنین.

محمدحسن فرزند محمد جعفر (معاصر ناصر الدین شاه).

182. عادة الملوک: سیاست نامه‏اى فلسفى و اخلاقى است.

محسن آقا بابا همدانى (زنده 1248ق)، نویسنده تحفة الخواقین.

183. انیس الخواقین. این اثر مشتمل بر مباحث سیاسى مهمى است.

نصر اللّه‏ بن مهر ولى بن فتحعلى شاه قاجار (نیمه دوم قرن سیزدهم هجرى).

184. حکم الملوک فى التدبیر و السلوک.

میرزا صادق هماى وقایع نگار مروى (1250ق).

185. رساله‏اى در سیاست.

الهى‏بخش متخلص به شوق اکبرآبادى (میانه قرن سیزدهم هجرى).

186. قوانین سلطنت.

ابو سعید مجددى (نیمه قرن سیزدهم هجرى).

187. هدایت الطالبین.

رستم الحکما (زنده 1250ق).

188. شمس الوزراء: در انتقاد از اوضاع روزگار خود و پند و اندرز به شاهان نگاشته شده است.

عبدالکریم فرزند محمد صادق اهرى (1252ق).

189. آداب عباسى = آداب اهرى: درباره مملکتدارى است.

اسد اللّه‏ شهر خواستى مازندرانى (زنده 1255ق).

190. خصائل الملوک.

على بن عبدالسلام التولى (1258ق).

191. جواب عن مسائل دینیة سیاسیة.

سید محمّد کاظم فرزند محمد قاسم رشتى (1259ق).

192. ترجمه کتاب اثبات نبوت خاصه.

حسین بن عبداللّه‏ خوئى حسینى (زنده 1260ق).

193. آیة المُلک = الفیه: منظومه‏اى بر وزن مثنوى مولوى است که سراینده آن را راهنماى خوبى در دانش اخلاق و سیاست دانسته است.

میرزا ابو المعالى بن محمد ابراهیم کلباسى (1180 ـ 1262ق).

194. ولایة الفقیه، در سى و هشت برگ.

محمّد على فرزند محمّد حسین فرزند محمد سعید خلخالى (زنده در 1262ق).

195. عیون الاسرار المکنونه: درباره نبوت، امامت و ولایت است.

ابراهیم موسوى قزوینى (1214 ـ 1264ق).

196. صلاة الجمعة.

محمد عبده (1264ق).

197. مقتبس السیاسة، شرح عهد الامام على علیه‏السلام إلى مالک اشتر.

نصر اللّه‏فرزند حاج محمد حسین دماوندى (زنده 1264ق).

198. التحفة الناصریة فى معرفة الالهیة: کمى در حکمت و سپس در سیاست مدنى و پادشاهى و عدالت و صفات پادشاه است.

مجهول (زنده در 1264ق).

199. تحفة الملوک: تفسیرى بر یک جمله سیاسى اردشیر ساسانى است.

میرزا آقاسى عباس ایروانى صدر اعظم ایران (1198 ـ 1265ق).

200. سهام عباسیه.

محمد بن محمود الجزایرى الحنفى معروف به ابن العنابى (1267ق).

201. السعى المحمود فى ترتیب العساکر و الجنود.

سید جعفر کشفى (1191 ـ 1267).

202. تحفة الملوک.

203. اجابة المضطرین.

204. میزان الملوک و الطوایف.

205. الشهب القابوس المکرم و الابواب القاموس المعظم: درباره حقانیت شیعه و تفسیر مفاهیمى چون نفاق، شورا و اجماع است.

باقر فرزند ابراهیم (نیمه دوم قرن سیزدهم هجرى).

206. منتخب تحفه: گزیده تحفة الملوک استادش سید جعفر کشفى است در سى باب.

حاجى میرزا موسى ساوجى (زنده 1268ق).

207. سیاست مدن.

محمدحسن فرزند مسعود (زنده 1268ق).

208. رساله‏اى در عدل: در دادگرى سلاطین است.

ابو الثناء شهاب الدین محمود الآلوسى (1270ق).

209. رسالة فى الامامة.

210. التبیان فى مسائل ایران.

211. سفرة الزاد لسفرة الجهاد.

عبدالهادى بن عبداللّه‏ الحسنى الفاسى (1272ق).

212. رسالة فى حکم الداخلین تحت حمایة الکفار.

عبداللّه‏ خان میرزا على نظام الدوله (1222 ـ 1276ق).

213. رسالة فى الامامة.

ملک یوسف شاه نظر شاپوریان (زنده 1278ق).

214. علم الاخلاق، مشتمل بر مباحث سیاسى.

محمدباقر فرزند على‏اکبر دامغانى (ح 1283ق).

215. وسیلة العباد فى تحصیل المعاش و المعاد: استدلال فقهى در باب پذیرش حکومت و ولایت جائر و یارى سلطان ظالم است.

میرزا محمدحسین صدر دیوانخانه (1284ق).

216. سلوک ملوک.

میرزا بابا ذهبى شیرازى (1286ق).

217. منامیه: تفسیرى عرفانى بر خواب زین العابدین مجتهد دزفولى مبنى بر دستور پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به شمشیر بستن به کمر ناصر الدین شاه است.

نور الدین ابن اسماعیل (متولد 1287ق).

218. البیعة الخلیفه الرحمن على مذهب النعمان.

حاج محمد کریم خان قاجار (1225 ـ 1288ق).

219. جهادیه. به دستور ناصر الدین شاه قاجار نوشته شده است.

موسى بن حسن بن احمد المحسنى (1239 ـ 1289ق).

220. بحث فى الامامة.

مجهول (زنده 1292ق).

221. تنظیمات حسنه: دستور العمل‏هایى براى حکام و عمّال دولت است.

مجهول (زنده 1292ق).

222. کلمه نصیحت در سیاست مدنى: بر اساس اسلام و تمدن اروپایى و به ویژه درباره مقبوله عمر بن حنظله و حکومت فقیهان به تفصیل سخن رانده شده است.

ابو طالب بهبهانى (زنده 1292ق).

223. منهاج العُلى: در سیاست و قانون‏گذارى است.

ملا محمد على بن ملا محمد کاظم شاهرودى (1293ق).

224. کتاب القضاء.

225. عصارة الفقاهة فى المهمّات الفقهیه.

محمدباقر فرزند مرتضى طباطبائى یزدى (زنده 1293ق).

226. فیروزجات طوسیه در شرح خطبه رضویه: شرح خطبه اول و عهدنامه مالک اشتر است.

ابو عیس مهدى بن طالب (1220 ـ 1294ق): قاضى مکناسه و زرهون بوده است.

227. رساله‏اى در تنظیم لشکر.

ابراهیم بن على بن حسن السقا الشافعى (1298ق).

228. مختصر السعى المحمود فى ترتیب الجنود.

عبدالباقى سعد الدین (1250 ـ 1298ق)، قاضى کرکوک بوده است.

229. القول الماضى فیما یجب للمفتى و القاضى.

محمّد عُلَیس الازهرى (1299ق).

230. رسالة فى وجوب الجهاد و الهجرة.

ابراهیم فرزند میرزا عبدالجلیل تبریزى (قرن سیزدهم هجرى): از منشیان قائم‏مقام بوده است.

231. تحفة الملوک فى سرّ السلوک: در عرفان، اخلاق و سیاست است.

مجهول (اواخر سده سیزدهم هجرى).

232. مشکاة محمدیه: در کشوردارى نوشته شده است.

مجهول (اواخر قرن سیزدهم هجرى).

233. شرح عیوب و علاج نواقص مملکتى.

مجهول (قرن سیزدهم هجرى).

234. رساله‏اى در سیاست.

محمدحسن فرزند ابو طالب (قرن سیزدهم هجرى).

235. مناهج السلوک: در آیین کشوردارى است.

محمدعلى فرزند محمد ملک الواعظین طبرى تهرانى (قرن سیزدهم هجرى).

236. مطابقت قواعد سیاسیة و شرعیه.

مجهول (قرن سیزدهم هجرى).

237. جهاد و رباط و بیضه الاسلام و مهاجرت.

مجهول (سده سیزدهم هجرى).

238. در خراج و مقاسمه.

میرزا محمد سعید خان انصارى مؤتمن الملک (1231 ـ 1301ق).

239. قانون ناصرى: داراى دو نگارش است و در آن از سیاست ایرانى و اروپایى کاوش شده است.

محمد بن على النازللى الرومى الحنفى (1301ق).

240. نصرة الجنود عن الشهود فى الجهاد.

نقیب شیرازى، میرزا احمد نقیب الممالک (1238 ـ 1302ق).

241. آداب المعاصرین = ده باب = ده دفتر: اندرزنامه‏اى سیاسى و مهم است.

احمد بن زینى دحلان (1304ق).

242. ارشاد الحاضر و البعاد لما جاء فى فضل الجهاد.

محمدحسین همدانى (زنده 1308ق).

243. هدایات الحسام فى عجایب الهدایات للحکام = هدایة الحسام: شرحى عرفانى بر عهد مالک اشتر است.

میرزا هدایت اللّه‏ فرزند میرزا محمدحسین آشتیانى (1310ق).

244. درّ مخزون: درباره امامت است.

نظم الاطباء متخلّص به ناصح (زنده 1310ق).

245. نور و تجلّى: در اخلاق و سیاست.

محمود العالم المنزلى (1311ق).

246. فکاهة الاذواق من مشارع الاشواق: در فضیلت جهاد و ترغیب به آن نوشته شده است.

حسینعلى جدید الاسلام (زنده در 1312ق): از مسیحیان شروان که در سن چهارده سالگى مسلمان شده است.

247. لسان صدق: اندرزنامه‏اى مربوط به کشوردارى است.

میرزا قاضى محمد سریرى (1312ق).

248. رساله در وجوب دعاى پادشاه.

مجهول (زنده در عصر ناصر الدین شاه).

249. مالیات.

مجهول (زنده در عصر ناصر الدین شاه).

250. سلوک الملوک: رساله‏اى نقادانه در آداب ملوک مى‏باشد.

محمدعلى طباطبائى حکیم ذوالفنون (معاصر ناصر الدین شاه).

251. سیاست مدن.

یوسف فرزند کاظم مهاد مهینى تبریزى (1313ق).

252. یک کلمه: در منافع قانون و نظم اروپایى و مقایسه با اسلام نگاشته شده است.

محمدعلى شریف کرمانشاهى (معاصر ناصر الدین شاه).

253. احکام مدن.

خان خانان (زنده 1314ق).

254. رساله‏اى در سیاست.

اسداللّه‏ فرزند محمدکاظم (معاصر ناصر الدین شاه).

255. نمونه میمونه: مشتمل بر فصول چهارگانه‏اى در کشوردارى است.

میرزا عبدالحسین خان معروف به آقاخان کرمانى (1270 ـ 1314ق).

256. آیینه سکندرى: در باب تاریخ ایران باستان به شیوه‏ئ منتسکیو است. وى براى تاریخ قانون قائل است که مى‏توان به واسطه آن علل ظهور و سقوط ملت‏ها را شناخت.

257. صد خطابه: در باب حکمت و نقش انسان در ظهور و سقوط تمدن‏هاست.

مجهول (زنده 1321ق).

258. طرز حکومت ایران در روزگار استبداد.

عبدالجواد فرزند عبدالرحیم اصفهانى (زنده 1323ق).

259. تذکرة السلاطین.

حاجى ملا محمد رضا همدانى (1241 ـ 1322ق).

260. سلطنت و وجوب اطاعت از سلطان (رساله در...).

261. مفتاح النبوة: در پیامبرى و ردّ هنرى مارتین پادرى.

262. ارشاد المضلین: خلاصه‏اى از مفتاح النبوة خود اوست.

مجهول (زنده 1323ق).

263. بستان الحق: در کشوردارى اسلامى.

میرزا محمد رفیع الحسنى الحسینى الطباطبائى التبریزى (1326ق).

264. آداب و الملوک: شرحى فارسى بر عهد مالک اشتر است.

منابعى که تاریخ تألیف یا وفات نویسنده آنها مجهول است:

حسام الدین السامرائى.

265. نهایة الرقبة فى الحسبه.

احمد احمدى، آل قطب.

266. الرسالة الوزیریة.

ابو المعالى المؤیدین محمد الجاجرمى.

267. نکت الوزراء.

محمدبهرام بن آخوند ملازاده.

268. شرح شبستان نکات و گلستان لغات.

احمد بابا السودانى التنبکى.

269. رسالة فى التحذیر من قرب الظلمه و مصاحبتهم.

محمود بن محمد بن حسین اصفهانى.

270. دستور الوزارة فى قوانین الوزاره.

محمد بن جعفر الکتانى الفاسى.

271. خطب و مقالات و نصایح دینیة ـ سیاسیة.

عبدالرحمن المبارک.

272. کتاب الوزراء.

محمدتقى بن حسین بن حسین على.

273. رسالة فى الامامة.

قرقماس، الخمراوى.

274. احکام الحروب من حیث علم النجوم.

ابن یوسف القرطبى.

275. فضل الجهاد.

محمد بن عمر البنباشى.

276. کتاب فى ترتیب العسکر و تنظیم الطوابر.

عبدالقادر بن محمد بن حسب اللّه‏ الحسینى الحنفى.

277. رسالة فى تراجع سعر النقود بالامر السلطانى.

امیر الامراء رشید.

278. تألیف فى التعلیم العسکرى.

ابو عبداللّه‏ محمد السقطى.

279. فى آداب الحسبة.

نجم الدین ابو العباس حمد بن محمد بن على بن مرتفع.

280. الرتبة فى الحسبة.

حسن حسنى عبد الوهاب.

281. رسالة فى التعلیم العسکرى.

حمید ابن زنجویه.

282. کتاب الاموال.

المبارک بن خلیل الخازندار.

283. آداب السیاسة.

محمد سعید.

284. باغستان: در شرح بوستان.

میرزا محمد مشهدى قمى.

285. در اثبات امامت.

ابو سعید احمد بن عبدالجلیل السنجرى.

286. رسالة الاسعار.

منابعى که نام و تاریخ وفات نویسنده مجهول است:

287. تحفة الملوک.

288. تاج الجهاد.

289. رساله عسکریه: در کشوردارى است.

290. آداب سلطنت و وزارت: رساله‏اى خطاب به وزارء و کتّاب.

291. ولایت.

292. تحفة الملوک = تحفة الوزراء.

293. کتاب السیاسه = السیاسة الملکیة فى نصیحة الملوک: از دانشمندى سنى است.

294. راحة الانسان: در نصیحت عالمان و تجربت پادشاهان و سرگذشت وزیران نوشته شده است.

295. 61 دستور در کشوردارى.

296. رساله زیدى: درباره حسبه است.

297. اخلاق و سیاست.

298. منتخب دانشنامه: در اخلاق و سیاست.

299. خردنامه.

300. دخمه انوشیروان.

301. ترانه زرّین = رسائل الذهبیه = وصایا الذهبیه: اندرزهایى در سیاست است.

302. تهذیب الاخلاق: در هند نوشته شده است.

پى‏نوشت‏ها
________________

1. شایان ذکر است که حداقل سیزده اثر معرفى شده مربوط به قرن چهاردهم است.

2. نقد و نظر، ش 8 ـ 7، ص 423.

3. نیمى از این مقاله در اوایل سال 77 و بقیه در روزهاى اخیر نوشته شده است و در مجموع حاصل سه سال تتبع است.

4. نقد و نظر، ش 8 ـ 7، ص 389 ـ 390.

5. همان، ص 393.

6. همان.

7. همان، ص 393.

8. همان.

9. از آن جا که برخى محورها سنخیت واحدى دارند و توضیح یکسانى را مى‏طلبند از ترتیب آن بر اساس مقاله آقاى سبحانى صرف‏نظر کردیم، امّا شماره‏ها را بر همان اساس ذکر نمودیم.

10. همان.

11. همان.

12. همان.

13. همان، ص 393 ـ 394.

14. همان، ص 394.

15. تحقیق احمد زکى صفوت در جمهرة رسائل العرب، ج 2، ص 379 ـ 389.

16. گردآورى محمد حسن نائل المرصفى، 1913م.

17. تحقیق حسین مونس (القاهرة: دار الشروق، 1987م) 134 صفحه.

18. برلین: نسخه خطى. شماره 4876/6.

19. تحقیق احمد زکى صفوت در جمهرة رسائل العرب، ج 4، ص 60 ـ 70.

20. تحقیق جلال الدین الأرموى (دانشگاه تهران، تهران: 1363) 624 صفحه.

21. تحقیق کرد على، رسائل البلغا.

22. تحقیق محمدعلى مکّى در صحیفة المعهد المصرى للدّراسات الاسلامیه (1956م) ج 4، ش 1 و 2.

23. تحقیق محمدرضا الحسینى الجلالى (مؤسسه آل البیت، بیروت: 1406ق).

24. (مصر: انتشارات السعاده) و ترجمه حسین خدیو جم (تهران: شرکت انتشارات علمى فرهنگى، 1364).

25. تحقیق و تصحیح جعفر آل یاسین (بیروت: انتشارات دار الاقدس).

26. در 70 برگ، خطى، که در الحزانة العامه رباط نگهدارى مى‏شود، سال استنساخ 999ق.

27. تحقیق محمد مهدى (نجف: دار زید للنشر، 1410ق).

28. بنابر قول جواد طباطبایى این اثر از نظر ادبى و اندیشه سیاسى در تاریخ اندیشه ایران اثرى یگانه است.

29. تحقیق شیخ حسن تمیم (قم: انتشارات بیدار، 1412ق).

30. خطى در 11 ورق که در مدرسه عمریه در ظاهریه (مجموعه شماره 3799، ص 220 ـ 230 نگه‏دارى مى‏شود.

31. تحقیق محمدیوسف موسى و على عبدالمنعم عبدالحمید، نشر مکتبه الخانجى.

32. تحقیق عادل الحوّا.

33. نسخه خطى، فیلم آن در دانشگاه تهران (ش 586) موجود است.

34. تحت عنوان «مؤتمر علماء بغداد» در پاکستان، لبنان و ایران چاپ شده است. تحقیق مرتضى رضوى، مقدمه حامد حنفى داود (بیروت: مؤسسه بلاغ، 1990م) 206 صفحه.

35. تصحیح جعفر شعار (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1348ش).

36. تحقیق صلاح الدین منجد (قاهره: مطبعة لجنة التألیف و الترجمه و النشر، 1947م).

37. تصحیح دکتر محمد معین.

38. به کوشش مجتبى مینوى (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1362).

39. تحقیق محمدتقى دانش‏پژوه (تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب).

40. به کوشش رضا انزابى‏نژاد (تهران: امیرکبیر، 1364).

41. در «فرهنگ ایران زمین»، دفتر 25 چاپ شده است.

42. در 1302 قمرى در دمشق و 1316 قمرى در مصر چاپ شده است.

43. تحقیق احمد سهیلى.

44. به کوشش محمد امین ریاحى (تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1365).

45. در کتاب «مرموزات داوودى» چاپ شده است. به کوشش محمدرضا شفیعى، کدکنى (تهران: مؤسسه مطالعاتى اسلامى دانشگاه مک گیل، 1352).

46. تحقیق على العدنانى (قم: مؤسسة آل البیت علیه‏السلام لاحیاء التراث، 1407ق).

47. در سال 1963 در مکتبة دار العروبة چاپ شده است.

48. به کوشش محمد روشن (تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1355).

49. چاپ شده در «المصنفات» مرقى کاشانى، به کوشش مجتبى مینوى و یحیى مهدوى (تهران: انتشارات خوارزمى، 1366).

50. تحقیق محمدتقى دانش‏پژوه.

51. تحقیق محمد روشن و مصطفى موسوى (تهران: 1373).

52. تحقیق محمدتقى دانش‏پژوه (تهران: انتشارات کتابخانه مرکزى و مرکز اسناد، 1358).

53. تحقیق نجیب مایل هروى (تهران: انتشارات مولى، 1364).

54. فهرست نسخه خطى کتابخانه ملک، ش 1344، ج 8، ص 301.

55. چاپ بیروت: المکتب الاسلامى.

56. تحقیق حماد سلامه، راجعة: محمد عریضه الزرقاء (الاردن: مکتبة المنار، 1988م).

57. بمبئى، 1269ق، ج 4.

58. نشر و تعلیق محمد الامین بلغیت الجزائر، 1985م.

59. نشرة اخبار التراث العربى، 545 (1 و 2 / 1983م) ص 18 به بعد.

60. نسخه خطى آن در کتابخانه ملک ذیل مجموعه شماره 3553 موجود است.

61. تحقیق محمد جاسم الحدیثى (بغداد: 1987م) 174 صفحه.

62. بارها چاپ شده است؛ از مجله به کوشش سید محمود انوارى (تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، 1358).

63. تحقیق نجیب مایل هروى، که در «مجموعه رسایل فارسى»، دفتر اول، ص 60 به بعد چاپ شده است.

64. این رساله را آقاى مایل هروى تحقیق کرده و بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى در مجله مشکوة (ش 18 و 19، ص 35 به بعد) چاپ کرده است.

65. این کتاب را آقاى محمد مشیرى در 1346 در تهران به چاپ رسانده است.

66. در کتاب الخراخیات، انتشارات جامعه مدرسین چاپ شده است.

67. فهرست نسخ خطى کتابخانه گنج بخش، ج 2، احمد منزوى، ص 662 ـ 663.

68. خطى است در رباط: شماره 284، جلد 2، گ 58 پ.

69. نسخه خطى آن در کتابخانه ملى تبریز، ش ردیف 1148، ش دفتر 3538 موجود است. (فهرست همان جا، جلد 3).

70. تحقیق سید ابوالحسن مطلبى با مقدمه رسول جعفریان، در دفتر ششم میراث اسلامى ایران چاپ شده است.

71. به کوشش نجف لک‏زائى و در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام به چاپ رسیده است (قم: بوستان کتاب، 1381).

72. این چکامه در کتاب علل بر افتادن صفویان به تصحیح و تألیف رسول جعفریان چاپ شده است.

73. تحقیق احمد عبید کبیسى (بغداد: مطبعة الارشاد، 1973م).

* نیمى از این مقاله در اوایل سال 77 و بقیه در روزهاى اخیر نوشته شده است و در مجموع حاصل سه سال تتبع است.

1 مقاله حاضر قبل از انتشار ترجمه کتاب «فى مصادر التراث السیاسى الاسلامى» در فصلنامه علوم سیاسى به دفتر فصلنامه رسیده بود، اما از آنجا که انتشار کتاب در برنامه فصلنامه بود، و مقاله حاضر نقد و استدراک کتاب مذکور بود، انتشار مقاله حاضر به پس از انتشار ترجمه کتاب موکول شد. (دفتر فصلنامه).

2 دانش آموخته حوزه علمیه قم و فارغ التحصیل کارشناسى ارشد علوم سیاسى موسسه آموزش عالى باقرالعلوم علیه‏السلام .