فروشگاه ساز بهبود

آشنایى با میراث کتاب المله

ابونصر فارابى

ترجمه محسن مهاجرنیا

اشاره:

کتاب «المله‏» در مجموعه آثار سیاسى فارابى از جایگاه نظرى ویژه‏اى برخوردار است. فارابى در این کتاب با تقسیم علم مدنى به دو بخش‏فلسفه مدنى و فقه مدنى و ایجاد تناظر تئوریک بین آن دو، در واقع‏مبنایى نظرى براى دیگر باحث‏سیاسى خود در آثارى چون آراء «اهل‏مدینه فاضله‏»، «سیاست مدنیه‏»، «فصول مدنى‏» و «احصاء العلوم‏»تدارک دیده است این کتاب توسط محسن مهدى، محقق عراقى، احیاء و موردبررسى انتقادى قرار گرفته است. مشخصات کتابشناختى کتاب «المله‏» به‏شرح ذیل است: ابونصر فارابى، کتاب المله و نصوص اخرى، تحقیق محسن‏مهدى، بیروت: دارالمشرق،1986.

یکم: مله (دین و آیین ) عبارت است از آراء و افعال وضع شده، مقید به‏شرایطى که رئیس اول براى جمع وضع مى‏کند. و هدف او این است که به مددبهره‏گیرى مردمان از دین، به غرضى که در مورد آنها دارد، نائل شود ویا به کمک آنان، به غرض مشخص برسد. و جمع، ممکن است عشیره باشد وممکن است مدینه(شهر) یا ناحیه باشد و ممکن است امت‏بزرگ و یا امتهاى‏بسیار باشد. و رئیس(اول) اگر فاضل باشد و ریاستش هم در حقیقت فاضله‏باشد، همانا در تقدیر و ترسیم دین، خواهان آن است که هم خود و هم‏همه کسانى که تحت ریاستش هستند به سعادت قصوى که سعادت حقیقى است، برساند. و البته آن دین و آیین باید فاضله باشد. و اما اگر ریاست آن‏رئیس، جاهلانه باشد، غرض او از وضع و ترسیم آن دین، این است که به‏واسطه آن جمع، به خیرى از خیرات جاهلى نائل شود که آن خیر، یا«خیرضرورى‏» است که عبارت از تندرستى و سلامتى است و یا ثروت و یساراست و یا لذت و کرامت و جلالت و یا غلبه است . و رئیس تنها خود، به‏مدد آن خیر به کامیابى و خوشبختى مى‏رسد و سایرین که تحت ریاست اوهستند، ابزار و آلتهایى قرار داده مى‏شوند که به واسطه آنها، او به‏غرض خویش نائل مى‏شود و آن را استمرار مى‏بخشد. ویا آنکه با وضع دین،مى‏خواهد آنها را به این خیر برساند، بدون اینکه خویش از آن بهره‏اى‏ببرد و یا آنکه مى‏خواهد هم خود و هم مرئوسان را به خیر نائل کند واین دو قسم اخیر، برترین روءساى جاهلیه هستند. و اما اگر ریاست‏رئیس، «ریاست ضلالت‏» باشد به این معنا که براى خود، گمان فضیلت وحکمت‏برد و کسانى که تحت ریاستش هستند نیز چنین تصور و اعتقادى پیداکنند، بدون آنکه او اهل فضیلت‏باشد چنین رئیسى، مقصودش این است که‏خود و مرئوسانش را به هدفى که تصور مى‏کند «سعادت قصوى‏» است،برساند و حال آنکه چنین سعادتى حقیقت ندارد. و اما اگر ریاستش‏«ریاست تمویه‏» باشد، از آن جهت که اراده و آهنگ آن را دارد، بدون‏آنکه مرئوسانش متوجه آن باشند. در حقیقت آنها بر این باور و تصورهستند که ریاست او از فضیلت و کمت‏برخوردار است; در حالى که هدف اواز آنچه ترسیم مى‏کند، ظاهرا این است که خود و سایرین را به سعادت‏قصوى برساند; اما در باطن، قصدش این است که به وسیله آنها، خودش به‏یکى از خیرات جاهلى نائل شود. اما رئیس اول فاضل، در واقع کسى است‏که حرفه زمامدارى‏اش مرتبط با وحى الهى است و از طریق آن وحى، رئیس‏اول، افعال و آرایى که در دین و «مله فاضله‏» هست، به یکى از دووجه یا به هر دو وجه ذیل، تقدیر و وضع مى‏نماید. اول اینکه، همه دین‏به صورت وضع شده یکجا به او وحى بشود و دیگر اینکه، رئیس اول به مددقوتى که از طریق وحى و خداوند اخذ نموده، در نتیجه شرایطى که براى‏وضع آراء و افعال فاضله لازم است، برایش آشکار و فراهم شده است. یاآنکه بخشى از مله و آیین، به صورت اول و بخشى، به صورت دوم وضع‏مى‏شود و (اما) در مورد کیفیت وحى الهى به انسان و چگونگى حصول‏توانایى ناشى از وحى و خداوند در انسان، اینها «در علم نظرى‏»تبیین شده است. دوم: آرایى که در مله فاضله هستند ( به دو بخش تقسیم‏مى‏شوند ) بخشى از آن آراء در امور نظرى است و بخش دیگر آراء، درامور ادارى است. اما آرایى که در امور نظرى است (به شش قسم تقسیم‏مى‏شود):

الف- آراء نظرى که با آن خداوند تبارک و تعالى توصیف مى‏شود.

ب- آرایى که با آن، موجودات روحانى (روحانیون) و مراتب آنها در بین‏خودشان و منزلتشان در پیشگاه خداوند و همچنین کار ویژه و فعل هرکدام از آنها را توصیف مى‏کند.

ج- سپس وجود عالم است و آرایى که عالم و اجزاء و مراتب اجزاى عالم‏را توصیف مى‏کند. وچگونگى حدوث «اجسام اگ‏ول‏». اول اینکه بعضى ازاین اجسام، آنهایى هستند که اصول و مبانى سایر اجسام قرار مى‏گیرند.

سپس اجسامى هستند که به تدریج‏حادث شده‏اند و از بین رفته‏اند، وچگونگى حدوث سایر اجسام از آن اصول و مراتب آنها، و همچنین کیفیت‏ارتباط متقابل و انتظام همه چیزهایى که در عالم وجود دارد و اینکه‏قانون عدالت در همه آنها جارى است و هیچ‏گونه جور و ستمى روا نیست ودر نهایت، منزلت و جایگاه هر کدام از آن چیزها نسبت‏به خداوند وموجودات روحانى چیست ؟

د- (آرایى که) وجود انسان و حصول نفس در اوو همچنین در مورد عقل و مرتبه آن در عالم و منزلتش در پیشگاه‏خداوند و موجودات روحانى را (توصیف مى‏کند). ه آرایى که به توصیف‏چیستى نبوت و چگونگى وحى مى‏پردازد. و آرایى که به توصیف مرگ وحیات اخروى و سعادتى که در انتظار انسانهاى فاضل و نیکوست و شقاوتى‏که در حیات اخروى در انتظار انسانهاى فرومایه و تبهکار است،مى‏پردازد.

و اما بخش دوم یعنى آراى ارادى (به چهار قسم تقسیم مى‏شود): الف آرایى که به مدد آنها، انبیاء و ملوک فاضل و روءساى نیکو و امامان هدایت و حقیقت; یعنى کسانى که به صورت متوالى در زمان گذشته‏بوده‏اند، توصیف مى‏شوند و داستان مشترک همه آنها و سرنوشت و اعمال‏خیر اختصاصى هر کدام و سرنوشتى که در آخرت براى آنها و پیروانشان ازاهل مدینه‏ها و امتها هست، بیان مى‏گردد. ب آرایى که به مدد آنها،ملوک فرومایه و روءساى تبهکار چیره شونده از اهل جاهلیت و پیشوایان‏گمراهى کسانى که در زمان گذشته بوده‏اند ، توصیف مى‏شوند و داستان‏مشترک همه آنها و سرنوشت و اعمال شر اختصاصى هر کدام و سرنوشتى که‏در آخرت براى آنها و پیروانشان از اهل مدینه‏ها و امتها خواهد بود،بیان مى‏گردد.

ج- بخشى از آراى ارادى، به توصیف فرمانروایان فاضل وپیشوایان نیکو و امامان حقیقت که در زمان حاضر هستند و بیان آنچه درآن با پیشینیان مشترک بوده‏اند و آنچه از افعال خیر هر کدام به صورت‏اختصاصى دارند، مى‏پردازد.

د- بخش دیگر از این آراء، در آن روءساى تبهکار و پیشوایان گمراهى واهل جاهلیت، کسانى که در زمان حاضر هستند و داستان مشترک آنها باپیشینیان و اعمال شر اختصاصى آنها و آنچه در آخرت بدان رجوع مى‏کنند،توصیف مى‏شود. و شایسته است صفاتى را که به مدد آنها، چیزهاى تحت‏آراى دین توصیف مى‏شوند، صفاتى باشند (که بتوان با آنها) همه آنچه‏را در مدینه هست از جمله فرمانروایان و رهبران و خدمتکاران و مراتب‏هر کدام و ارتباط آنها با یکدیگر و بعیت‏بعضى از بعض دیگر به تخیل‏شهروندان در آورد و همچنین همه آنچه برایشان ترسیم مى‏شود، تا مواردتوصیف شده را به صورت مثالى و نمودارى درآورد تا در مراتب واعمالشان از آن پیروى نمایند. اینها همان آرایى هستند که در دین‏وجود دارند. (تا اینجا بخش آراى مله بود).

سوم: و اما بخش افعال مله نیز نیز بر هشت قسم است: الف اولین بخش افعال و گفتارهایى هستند که با آنها، خداوند تعظیم و تمجید مى‏شود.

ب- افعالى و گفتارهایى که به مدد آنها، موجودات روحانى و ملائکه‏تعظیم مى‏شوند.

ج- افعال و گفتارهایى که به مدد آنها، انبیاء و فرمانروایان فاضل‏و رهبران نیکو و پیشوایان هدایت، کسانى که در گذشته بوده‏اند، تعظیم‏و تکریم مى‏شوند . د سپس آنچه به مدد آن، فرمانروایان فرومایه وتبهکار و پیشوایان گمراهى که در گذشته بوده‏اند، تحقیر و تقبیح‏مى‏شود. ه آنچه با آن، فرمانروایان فاضل و روءساى نیکو و پیشوایان‏هدایت در زمان حاضر، تعظیم مى‏شوند.

و- آنچه که با آن، فرمانروایان فرومایه و روءساى تبهکار و پیشوایان‏گمراهى در زمان حاضر، تحقیر مى‏شوند.

ز- بعد از بیان فوق، در بخش افعال لازم است، افعالى وضع و تعیین شودکه همه رفتارها و معاملات اهل مدینه به واسطه آن انجام گیرد، خواه‏در مواردى که فرد فى نفسه خودش باید بدان عمل کند و یا در تعامل ومعاشرت با دیگران مى‏خواهد رفتار نماید. ح در همه موارد بخش افعال‏دین، عدالت‏باید تعریف شود. اینها بخشى از امورى بود که دین فاضل‏مشتمل بر آنهاست.

چهارم: مله و دین تقریبا اسم مترادف هستند; همان طورى که شریعت وسنت مترادفند و شریعت و سنت از دیدگاه اکثر (اهل زبان و دین ) دلالت‏بر افعال مقدره از دو جزء مله داشته و بر آنها اطلاق مى‏شوند. و ممکن‏است گاهى آراى مقدره، با عنوان «شریعت‏» نامگذارى شود; در آن صورت‏شریعت و مله و دین هر سه، اسامى مترادف مى‏شوند.(اما) مله از دو جزءتشکیل شده است: جزء اول، تعیین حد و مرز آراء و جزء دوم، تقدیر ووضع افعال. اما بخش اول; یعنى آراى محدوده در دین، خود بر دو قسم‏است:

1- یا راءیى است که با اسم خاص تعبیر مى‏شود و عادتا دلالت‏برذات خویش دارد.

2- و یا راءیى است که با عنوان مثالى و محاکاتى‏تعبیر آورده مى‏شود. بنابراین، آراى مقدره‏اى که در مله فاضله وجوددارد، دو قسم است; یا حق است و یا مثالى حق. و به طور کلى آراى حق،عبارت است از چیزى که انسان به نفس خود; یا از راه علم اولى و یا ازراه برهان، بدان یقین حاصل نماید و هر آیینى که از نوع اول (آراى‏حق)نباشد، داخل درآرایى مى‏شود که انسان نه به ذاته و نه با برهان،نمى‏تواند به آن یقین پیدا نماید (واز طرفى) مثال و حکایت‏براى چیزدیگرى که با یکى از دو وجه فوق مى‏توان به آن یقین نمود، هم نیست،چنین آیینى دین و «مله ضلالت‏» و گمراهى است. پنجم: پس مله فاضله، شبیه به فلسفه است; همان طورى که فلسفه دو بخش نظرى وعملى دارد وبخش نظرى فکرى آن، عبارت است از امورى که هر گاه آدمى بدان علم حاصل‏نماید، نمى‏تواند به آن عمل کند وبخش عملى هم عبارت است از آن قسمتى‏از فلسفه که هر گاه انسان به آن علم یقین پیدا نمود، مى‏تواند بدان‏نیز عمل کند; دین نیز این دو بخش را دارد. و بخش عملى دین، همان است‏که کلیاتش در فلسفه عملى بیان شده است.

به این معنا که بخش عملى دین، عبارت از آن کلیاتى است که مشروط به‏شرایط مشخصى است. پس آن قسمتى که مقید و مشروط به شرایط مشخصى است،اخص از موارد مطلق غیر مشروط مى‏باشد; مثلا وقتى مى‏گوییم‏«انسان‏کاتب‏»; این گزاره، اخص از این است که به صورت مطلق گفته‏شود، انسان. بنابراین، تمام شرایع فاضله، تحت کلیات فلسفه عملى قرارمى‏گیرند. (اما) آراى نظرى که در دین وجود دارد، براهین آن در فلسفه‏نظرى آمده است و در دین، بدون استدلال و برهان پذیرفته شده است. درنتیجه، هر دو جزء نظرى و عملى دین، تحت دو جزء نظرى و عملى فلسفه‏قرار مى‏گیرند; زیرا وقتى گفته مى‏شود که این چیز جزء آن علم است‏یاتحت آن علم است، به دو صورت قابل تصور است: یا آنکه براهینى که برآن اقامه مى‏شود، در علم دیگر است و در اینجا بدون برهان ارائه شده‏است; یا آنکه آن علم دیگر، مشتمل بر کلیات است و اسباب امور جزیى‏تحت‏خود را اعطا مى‏کند. پس بخش عملى فلسفه، اعطا کننده اسباب ایجادشرایطى است که افعال را مشخص مى‏نماید که به خاطر چه چیز مشروطشده‏اند و با آن شرایط، به چه غرض خاصى مى‏توان رسید. و اگر علم به‏چیزى، علم برهانى باشد، پس آن جزء، داخل در فلسفه است. همان است که‏برهان و استدلال افعال مقدره در دین فاضل را اعطا مى‏نماید و جزء نظرى‏فلسفه در حقیقت اعطا کننده براهین جزء نظرى در دین است. لذا به‏طورکلى فلسفه ، براهین مجموعه دین فاضل را ارائه مى‏دهد. بنابراین فن‏زماندارى که دین فاضل از آن ناشى مى‏شود، تحت فلسفه قرار دارد .

ششم: و هنگامى‏که جدل موجب ظن قوى مى‏شود در همه یا بیشتر مواردى که‏براهین موجب یقین مى‏شوند و خطابه، موجب اقناع در سایر مواردى که‏شاءنیت‏برهان و جدل ندارند; مع‏الوصف، دین فاضل تنها براى فیلسوفان‏یا کسانى که توانایى فهم مسائل را از طریق فلسفه دارند، نیست ; بلکه‏بیشتر کسانى که در هنگام یاد گرفتن و فراگیرى آراى دینى هستند وافعال دینى را فرا مى‏گیرند از چنین منزلتى برخوردار نیستند و این‏عدم قدرت بر فلسفه، یا بالطبع است و یا به این جهت که از فلسفه روى‏گردان مى‏باشند و اینها از کسانى نیستند که مشهورات و اقناعیات رانفهمند در نتیجه، جدل و خطابه بسیار سودمند هستند تا به وسیله آن‏دو، آراى دین در نزد شهروندان تصحیح شود و به واسطه آن دو، دین یارى‏شود و شبهات از آن دفع گشته و در جانها مستقر شود (اثر بگذارد) و درمقابل مغالطه ها و گمراهیها و دشمنیها، دین یارى بشود .

هفتم: و رئیس اول، گاهى دچار مشکل و عارضه‏اى مى‏گردد و نمى‏تواندافعال دین را به تمام و کمال وضع نماید و تنها به تعیین بخش اعظم آن‏مبادرت مى‏ورزد و همین امر، سبب مى‏شود که گاهى در بعضى از موارد وضع‏شده، شرایط را به طور مستوفا نیاورد; بلکه ممکن است‏بسیارى ازافعالى که شاءنیت تعیین و تقدیر دارند، به دلایلى چند برآورده نشوند(از جمله این دلایل مى‏توان به موارد پنجگانه ذیل اشاره کرد )

1- یابه این دلیل که قبل از انجام همه موارد، مرگ فرا برسد .

2- و یا به‏خاطر اشتغال به مسائل ضرورى; همانند جنگ و غیره، از پرداختن به‏تقدیر افعال مله باز بماند .

3-و یا عدم پرداختن بدان، به این جهت‏است که رئیس معمولا به تناسب تک تک حوادث و عوارضى که خود مشاهده‏مى‏کند و یا از او سوءال مى‏شود، به تقدیر افعال و تعیین سنت و تشریع‏شریعت متناسب با همان نوع خاص از حوادث مى‏پردازد . و چون همه عوارض‏و حوادث در زمان و مکان او واقع نشده، طبیعى است که رئیس اول درمورد بسیارى از چیزهایى که در زمان و مکان دیگرى حادث شده‏اند و نیازبه تقدیر و تشریع متناسب خود دارند، هیچ‏گونه حکمى تشریع نکرده است .

4- یا آنکه رئیس اول به تشریع و تقدیر افعالى بسنده کرده است که‏گمان مى‏کند و یا علم دارد که آنها اصول کلى‏اند و دیگران (بعد از او)مى‏توانند به عدد آن اصول، به استخراج و استنباط سایر افعال مبادرت‏نمایند. بنابراین، او تنها به تشریع کیفیت و کمیت لازم افعال‏مى‏پردازد و باقى افعال را رها مى‏کند; زیرا بر این باور است که‏دیگران اگر اراده آن را داشته باشند و در پى آن بروند، مى‏توانند بااستفاده از اصول، آنها را استخراج نمایند . 5 و یا آنکه رئیس اول‏بر این باور است که ابتدا به تشریع افعالى بپردازد که از اهمیت وتوان برتر و سود زیادتر و غناى بیشتر و مفیدتر در تشکیل مدینه وارتباط و انتظام آن برخوردار هستند . بر این اساس او تنها این مواردرا تشریع مى‏کند و باقى موارد را یا به وقت فراغت وا مى‏گذارد و یا به‏این دلیل که سایرین اگر در پى آن باشند، توانایى استخراج حکم آن رادارند; خواه در زمان او باشند و یا بعد از وفاتش در زمان دیگر باشند. هشتم: چنانچه رئیس اول وفات نماید و بعد از او کسى که در همه‏احوال همانند او است، جانشین گردد مى‏تواند به تشریع و تقدیر مواردى‏که رئیس اول، حکم آن را اهمال گذاشته، مبادرت ورزد و البته به این‏اکتفا نمى‏شود; بلکه مى‏تواند بسیارى از موضوعات مقدر شده توسط رئیس‏اول را تغییر دهد و بر خلاف آن، دست‏به تشریع بزند طبیعى است. این،در صورتى است که بداند این تشریع در زمان او اصلح است نه به این‏دلیل که رئیس اول خطا کرده است; بلکه به این جهت که رئیس اول چیزى‏را وضع کرده بود که در زمان خودش اصلح بود و وى هم چیزى را وضع‏مى‏کند که بعد از زمان رئیس اول، اصلح است; به طورى که اگر رئیس اول‏هم، زمان جانشینش را مشاهده مى‏کرد (درک مى‏کرد)، او نیز همان تغییررا اعمال مى‏نمود . و قضیه در جانشین رئیس سوم، به جاى رئیس دوم ورئیس چهارم، به جاى رئیس سوم نیز از این قرار است. چنانچه رئیس آتى‏در همه احوال همانند رئیس سابق باشد، او نیز مى‏تواند در همه‏مواردى که رئیس سابق حکم چیزى را تعیین نکرده راءسا اقدام به تشریع‏کند و مى‏تواند مقدرات قبلى را نیز تغییر دهد، همان‏طورى که رئیس قبلى‏هم اگر در زمان او زنده بود، همین تغییرات را اعمال مى‏نمود . نهم: واما هر گاه (رئیس اول و) یکى از این پیشوایان نیکو، کسانى که‏پادشاهان حقیقى هستند، از دنیا برود و کسى که در همه احوال مماثل وهمانند اوست، جانشین وى نگردد، در این صورت لازم است که در همه‏افعال و اعمالى که در جوامع و مدینه هاى تحت ریاست اوست، از مقدرات‏گذشته تبعیت‏شده و با آن مخالفت نگردد و تغییرى در آن صورت نگیرد،بلکه هر آنچه رئیس قبلى وضع نموده، به حال خود واگذار شود . و درآنچه نیاز به وضع و تقدیر است و رئیس قبلى بدان تصریح نکرده است، به‏مدد اصول کلى که او وضع نموده و بدان تصریح دارد، به استنباط واستخراج احکام غیر مصرح مبادرت مى‏شود و از اینجاست که ضرورت نیاز به‏«صناعت فقه‏» آشکار مى‏شود و آن عبارت است از: صناعتى که انسان‏بتواند به مدد آن، با استفاده از احکام موضوعه و مصرحه (و اصول کلى)به استخراج و استنباط حکم آنچه واضع شریعت‏به تحدید و بیانش تصریح‏نکرده است، بپردازد و درستى این تقدیر بر طبق غرض شارع، در کلیت‏دینى است که براى امت‏خاصى تشریع نموده است و این تصحیح (اجتهادى) واعتقاد صحیح نسبت‏به آراى این دین مقدور نیست، مگر آنکه متصف باشدبه همه فضائلى که در آن دین پذیرفته شده است و چنین انسانى که اهل‏استنباط باشد و از فضایل دینى نیز برخوردار باشد، همانا «فقیه‏»است .

دهم: و چنانچه تقدیر در هر دو بخش آراء و افعال دین باشد، به‏تناسب آن، صناعت فقه نیز باید دو جزء داشته باشد; یک جزء مربوط به‏آراء و جزء دیگر در افعال باشد . فقیه در بخش افعال (باید واجدشرایط ذیل باشد:)

1- لازم است‏به طور مستوفا به همه تصریحات شارع در بخش افعال، آگاه‏باشد و البته تصریح گاهى ممکن است‏با قول باشد و یا ممکن است‏باعملى باشد که واضع شریعت انجام داده است; زیرا عملش به جاى قولش درهمان مورد مى‏نشیند و لازم است‏بدان عمل نمود .

2- لازم است فقیه به تمام شرایع و قوانینى که رئیس اول به تناسب‏زمان خاصى وضع نموده سپس آن را تغییر (و نسخ کرده) داده و به جاى‏آن، حکم و شریعت دیگرى تعیین نموده و آن را ادامه داده، آشنا باشدتا در زمان خویش، از حکم اخیر (که ناسخ است) پیروى نماید و از منسوخ‏متابعت نکند .

3- و همچنین باید با لغت و زبان تخاطب رئیس اول و عادات اهل زمانه‏او در بکارگیرى و استعمالات زبانى خودشان، آشنا باشد و با آنچه دردلالت‏به طریق استعاره، استعمال شده و در واقع اسم براى چیز دیگرى‏است، آشنا باشد تا (مستعار له و مستعار منه و معناى حقیقى را بامعناى مجازى) و چیزى را که براى آن، اسم دیگرى به صورت مستعاره به‏کار رفته، در هنگام تلفظ، با معناى حقیقى آن، اشتباه نگیرد . 4فقیه باید از هوش و زیرکى درستى برخوردار باشد تا معنا و مقصود موردنظر را در استعمال اسامى و الفاظ مشترک به خوبى ادراک نماید و درمواردى که اشتراک در قول است، نیز چنین است .

5- فقیه باید از هوش و فطانت‏برخوردار باشد تا در مواردى که لفظ به‏طور مطلق استعمال شده و مقصود گوینده، اخص (و مقید) است، آن رابفهمد . و آنچه در ظاهر استعمال در تخصیص و مورد خاص بیان شده; ولى‏مقصود گوینده از آن اعم بوده است و آنچه در تخصیص یا عام و یا مطلق‏استعمال شده و مرادش همان مدلول ظاهرى است ، (فقیه باید به همه این‏موارد آگاه باشد) .

6- فقیه باید نسبت‏به مشهورات و عرف و عادات، شناخت داشته باشد .

7- او باید توانایى دریافت و فهم متشابهات و متباینات را داشته‏باشد .

8- فقیه باید از قدرت تشخیص لوازم موضوعات از غیر لوازم آنها،برخوردار باشد . حصول موارد (هشتگانه) فوق، از راه فطرت صحیح وتجربه عملى (صناعى) میسر است و رسیدن به الفاظ واضع شریعت در همه‏موارد شرعى با قول و گفتار است; همان‏طورى که وصول به افعال شارع درهمه آنچه تشریع نموده است، از راه فعل و عمل او مقدور است نه از راه‏قول; زیرا او بدان نطق ننموده است. و این وصول و حصول یا از راه‏مشاهده (عمل) و شنیدن (قول) از شارع است ; در صورتى که فقیه در زمان‏او بوده و مصاحبش باشد و یا آنکه از طریق خبرى که از او نقل شده،بدان رسیده است و اخبار از او، یا با خبر مشهور است و یا با خبرموثق (مقنعه) و هر کدام از آن دو نوع، یا مکتوب است و یا غیر مکتوب. و فقیه در بخش آراى وضع شده در دین لازم است که به همه آنچه در بخش‏افعال است، آگاهى داشته باشد. فقه در بخش عملى دین، مشتمل بر امورى‏است که جزئیات آن امور کلى هستند که در مجموعه «علم مدنى‏» قرارمى‏گیرند. بنابراین، «فقه عملى‏» بخشى از علم مدنى است و زیر مجموعه‏«فلسفه عملى‏» است و فقه در بخش علمى دین، شامل امورى است که تحت‏اصول کلى فلسفه نظرى قرار مى‏گیرد و یا مثال و حکایت آن امورى است که‏تحت اصول کلى فلسفه نظرى قرار مى‏گیرد. لذا فقه نظرى (علمى) جزیى ازفلسفه نظرى و تحت پوشش فلسفه نظرى و علم نظرى قرار مى‏گیرد . یازدهم:

و علم مدنى (در اولین کار ویژه خود) از سعادت، بحث و فحص مى‏کند و آن‏را در دو بخش ارائه مى‏نماید:

الف- سعادتى که گمان مى‏رود سعادت است، بدون آنکه چنین باشد .

ب- سعادتى که در حقیقت‏سعادت است و آن، عبارت از چیزى است که به‏خاطر ذاتش مطلوبیت دارد و هیچ‏گاه براى رسیدن به امر دیگرى طلب‏نمى‏شود و سایر چیزها به خاطر رسیدن به آن، خواسته مى‏شوند. هرگاه‏انسان به چنین سعادتى برسد، از طلب دست مى‏کشد و این سعادت در حیات‏دنیا نیست; بلکه در جهان آخرت است و همان است که بدان «سعادت‏قصوى‏» گفته مى‏شود. اما سعادتى که گمان شود سعادت است، ولى در واقع‏چنین نیست; مثل ثروت و لذات و کرامت و اینکه انسان تعظیم و تکریم‏شود یا غیر اینها، از چیزهایى که طلب مى‏شود و در این دنیا به دست‏مى‏آید که مردم، آنها را خیرات مى‏نامند .

دوازدهم: بعد از سعادت شناسى علم مدنى، در مورد افعال و رفتار واخلاق و شیم و ملکات ارادى به طور جامع و مستوفا فحص مى‏نماید .

سیزدهم: سپس روشن مى‏نماید که همه موارد فوق، نمى‏توانند در یک انسان‏متحقق بشوند و یک انسان همه آنها را به کار بندد; بلکه تحقق و ظهورفعلى آنها، زمانى است که در جامعه انسانى توزیع شوند و هر گاه توزیع‏شد، باز امکان ندارد که هر فرد یا گروهى بتواند به مسوءولیتى که به‏او تفویض شده، عمل نماید، مگر آنکه دیگران هم از راه قیام به انواع‏مسوءولیتهاى خود او را یارى دهند و همچنین آنها هم نمى‏توانند به‏مسؤولیتشان عمل کنند، مگر آنکه گروه سومى با قیام به انواع‏مسوءولیتهاى خود او را یارى رسانند . بنابراین ممکن است (امتناع‏ندارد) بعضى از مسوءولیتها و کارهاى افراد باشد که بدون همکارى‏گروههاى دیگرى که هر کدام به وظیفه‏اى که به آنها واگذار شده است،قابل تحقق نباشد. مثلا کسى که متصدى امر کشاورزى شده است، کارش به‏سامان نمى‏رسد، مگر آنکه نجار با او همکارى نماید و چوب شخم‏زنى برایش‏بسازد و آهنگر با او همکارى کند و آهن شخم‏زنى برایش درست کند وگاودار برایش یک جفت گاو شخم‏زنى پرورش بدهد. علم مدنى بیان مى‏کند که‏با افعال و ملکات ارادى نمى‏توان به مقصود رسید; مگر آنکه انواع آن‏در بین جماعت‏بزرگى توزیع شود، خواه تک تک آن افعال و ملکات در تک‏تک جماعتها باشد یا هر کدام، در یک بخشى و طائفه‏اى از جامعه توزیع‏گردد . تا در نتیجه تعاون و همکارى بخشها و گروههاى مختلف جامعه درمورد افعال و ملکاتى که در آنهاست، در نهایت موجب تکمیل غرض آن‏جماعت‏شود; همانند تعاون اعضاى انسان به وسیله قوایى که در آنهاست‏براى تکمیل غرض واحد بدن و لازمه این تعاون و همکارى، این است که‏جماعتهاى انسانى باید در یک محل و مسکن در مجاورت هم زندگى کنند وعلم مدنى موظف است، اصناف جماعتهاى مجاور هم در محل واحد را احصانماید و روشن کند که آن جماعات برخى مدنى هستند و برخى امتى‏اند وغیر ذلک .

چهاردهم: سپس علم مدنى، آن نوع سیر و اخلاق و ملکاتى را که اگر درمدینه‏ها یا در بین امتها تحقق یابند، موجب عمران آنها مى‏شود و اهل‏آن را به خیرات دنیوى و سعادت قصوى در آخرت نائل مى‏نمایند ، تمییز وتشخیص مى‏دهد و آنها را از آن نوع افعال و ملکاتى که چنین کارآیى‏ندارند، جدا و متمایز مى‏سازد . و در حقیقت، آنچه به واسطه آن مى‏توان‏به سعادت قصوى نائل شد، همانا افعال و سیر و اخلاق و شیم و ملکات‏ارادى فاضله هستند و تنها همینها خیرات هستند و همینها زیبایى‏هاى‏حقیقى هستند و غیر از آنها، افعال و ملکات دیگر، گمان مى‏رود که خیرو فضیلت و زیبا هستند; در حالى که چنین نیستند; بلکه آنها در حقیقت‏شرور هستند . چهاردهم الف: علم مدنى بیان مى‏نماید که افعال و ملکاتى‏که شاءنشان این است که در مدینه یا مدینه ها یا امت و یا امتهاتوزیع شوند تا با همکارى مشترک تحقق پیدا کنند، تنها با وجود ریاستى‏امکان‏پذیر است که بتواند افعال و ملکات را در مدینه و در بین امت‏ایجاد نماید و در حفظ آنها تلاش نماید . تا زوال نیابند و از حیاتشان‏رخت‏برنبندند و ریاستى که به مدد آن، این سیر و ملکات ایجاد و تحفظشود، متحقق نمى‏گردد مگر با فن و حرفه و صناعت و قدرتى که از طریق‏آن، افعال در جامعه ایجاد و حفظ شوند و این حرفه همانا فن پادشاهى وحرفه زمامدارى یا هر عنوانى که انسان به جاى پادشاه بنامد، مى‏باشد.

و سیاست در حقیقت فعل این حرفه است که عبارت است از انجام کارهایى‏که به واسطه آنها سیر و ملکات در مدینه و در بین امت ایجاد و تحفظمى‏شود و فن پادشاهى تشکیل شده‏است از معرفت‏به همه افعالى که زمینه‏ایجاد سیر و ملکات و سپس حفظ آنها را فراهم مى‏آورد. و ریاستى که‏عامل ایجاد و تحفظ سیر و ملکاتى که در مدینه یا امت‏سبب نیل به‏سعادت قصوى مى‏شوند، همانا ریاست فاضله است و حرفه زمامدارى که قوام‏این ریاست‏بدان بسته است همانا حرفه(فن) زمامدارى فاضله است و سیاست‏ناشى از این فن [هم] سیاست فاضله است و مدینه و امت پیرو این سیاست‏فاضله «مدینه فاضله‏» و «امت فاضله‏» است و انسانى که جزء این‏مدینه یا امت مى‏باشد همانا انسان افاضل است. و ریاست و فن زمامدارى‏و سیاستى که مقصود از آن نیل به سعادت قصوى یعنى سعادت حقیقى‏نیست‏بلکه غرضش تحصیل خیر خاصى از خیرات دنیوى است. همان که توده‏مردم تصور مى‏کنند خیرات هستند هیچکدام از اینها فاضله نیستند بلکه‏«ریاست جاهله‏» و «سیاست جاهله‏» و «مهنه جاهله‏» نامیده مى‏شوندبلکه اصلا «ملک‏» و پادشاهى نامیده نمى‏شوند زیرا ملک نزد قدماعبارت از مهنه(فن) ملکیه فاضله است و مدینه یا امت پیرو ریاست جاهله‏به دلیل افعال و ملکاتى که ریاست جاهله در آنها ایجاد نموده، به‏مدینه جاهله یا امت جاهله موسوم هستند و انسانى که جزء این مدینه[یا امت] است نیز «انسان جاهلى‏» نامیده مى‏شود و این نوع ریاست ومدینه‏ها و امتها انواع زیادى دارند که هر نوعى به اعتبار غرضى که ازخیرات ظنى قصد نموده، نامگذارى شده است که آن خیر یا لذت است‏یاکرامت و یا ثروت و یا غیر اینهاست و ممکن است فرد یا افرادى که جزءمدینه فاضله هستند با اراده خود یا بدون اراده در مدینه جاهله ساکن‏باشند که البته آن انسان یا انسانها در این مدینه جزء غریبى خواهندبود همان طورى که اگر اتفاق بیافتد مثلا یک حیوانى پایش از پاى نوعى‏حیوان پست‏تر از خود باشد و حال کسى که جزء مدینه جاهله است اگر درمدینه فاضله ساکن شود نیز همانند حیوانى مى‏ماند که سرش از نوع‏حیوانى که برتر از اوست، باشد و به همین دلیل انسانهاى فاضلى که‏مجبور شده‏اند به جهت فقدان مدینه فاضله در مدینه‏هاى جاهله مسکن‏گزینند هرگاه مدینه فاضله تحقق یابد آنها نیازمند هستند که به سوى‏آن مهاجرت نمایند.

چهاردهم ب: و ریاست فاضله بر دو قسم است: ریاست‏اولى و ریاست تابعه اولى اما ریاست اولى عبارت از ریاستى است که‏بدوا در مدینه یا امت، سیر و ملکات فاضله را ایجاد نماید بدون آنکه‏پیش از آن وجود داشته باشد و [یا] او آنها را از سیرتهاى جاهله به‏سیرتهاى فاضله انتقال داده باشد [بلکه او ابتداء آنها را از طریق‏وحى دریافت و در مدینه ایجاد کرده است]. مع الوصف کسى که به این نوع‏ریاست قیام مى‏کند رئیس اول است و ریاست تابعه اولى عبارت از ریاستى‏است که در همه افعالش پیرو ریاست اولى است و کسى که بدان قیام‏مى‏کند «رئیس سنت‏» و «ملک سنت‏» نامیده مى‏شود و ریاستش هم «ریاست‏سنى‏» است. و فن زمامدارى فاضله اولى [از سه عنصر تشکیل شده است:]

1-از معرفت‏به همه افعالى که سبب ایجاد سیر و ملکات فاضله درمدینه‏ها و امتها مى‏شود. 2- و حفاظت و نگهدارى از آنها در بین‏مدینه‏ها و امتها و3- همچنین حراست آنها براى اینکه چیزى ازسیرتهاى جاهله به محدوده آنها وارد نشود زیرا آن سیرتها و رفتارهاى‏جاهله براى مدینه‏هاى فاضله آفت و مرض هستند. وضعیت صناعت طب نیزچنین است که تشکیل شده از معرفت نسبت‏به همه افعالى که موجب سلامتى‏در انسان و تحفظ آن و حراست از آن تا مرضى بر آن عارض نگردد.

چهاردهم ج: واضح است که طبیعت‏باید بداند که اضداد در مقابل اضدادمقاومت مى‏کنند و همچنین بداند که برودت در مقابل حرارت مقاومت مى‏کندو به این نیز آگاه باشد که ماءالشعیر یا خرماى هندى در مقابل یرقان‏و زردى مقاومت مى‏کند و این سه مورد بعضى اعم از بعضى دیگر است. پس‏اعم آن این است که اضداد در مقابل اضداد ایستادگى کنند و اخص آنهااین است که ماءالشعیر در مقابل یرقان مقاومت کند وقتى مى‏گوئیم برودت‏در مقابل حرارت مقاومت مى‏کند این قول حد وسط بین اضداد اعم و اخص‏است. غیر از اینکه طبیب در هنگام معالجه در واقع بدن تک تک افراد رامثل بدن زید و بدن عمر را معالجه مى‏کند و در معالجه مرض یرقان زید،به این بسنده نمى‏کند که اضداد در مقابل اضداد و ماء الشعیر در مقابل‏یرقان مقاومت دارد، مگر آنکه بداند نوع خاص مریضى زید، اخص امورى‏است که در صناعتش شناخته است. بر این اساس طبیب تحقیق مى‏کند تا به‏این نتیجه برسد که آیا مرض زید یرقان است تا لازم باشد با ماءالشعیربا آن مقابله کرد از جهت اینکه شکمش از چیزهاى سرد و مرطوب پر بشود.

یا اینکه ماءالشعیر موجب تصحیح خلط بدن [خون بلغم سودا و صفرا]و تراوش از بدن است و نباید ترک شود و امثال اینها شناخت مطلق واجمالى به اینکه لازم است ماءالشعیر نوشیده شود کفایت نمى‏کند مگرآنگه بداند چه مقدار از حیث زیادى باید نوشیده شود و چگونگى مقدارمصرف از جهت غلظت و روانى و اینکه در چه زمانى از روز باید نوشیده‏شود و در چه حالى از احوال فرد مریض باید بدو نوشانیده شود. پس ازجهت کمیت و کیفیت و زمان مصرف باید اندازه‏گیرى شود. از طرفى طبیب‏قادر به اندازه‏گیرى نیست مگر آنکه مریض را مشاهده و معاینه کند تاتجویزات او متناسب با حال آن مریض باشد و واضح است که اندازه‏گیرى[یعنى تشخیص مرض و تجویز دارو]تنها از راه استفاده از کتابهاى طبى‏که فراگرفته و بر آنها مهارت یافته است و از راه تسلط بر شناخت‏کلیات و مسائل عمومى که در کتابهاى پزشکى ثبت‏شده، میسر نیست‏بلکه‏با قوت دیگر پدید مى‏آید که از راه تمرین و ممارست در اعمال طبابت درتک تک مریضها [بدنها] و مداومت در مشاهده احوال آنها و تجربه‏اى که‏در طول زمان از معاینه و معالجه و پى‏گیرى در مورد هر کدام از مریضهابدست آورده است. بنابر این طبیب کامل هنگامى مهارتش تام و تمام است‏که بتواند به مدد دو قوت کار کرد ناشى از مهارتش را تحقق بخشد: یکى‏توانایى بر شناخت کلیاتى که اجزاء صناعت طب را به طور مطلق تشکیل‏مى‏دهند و قدرت بر استیفاى آن تا چیزى از نظرش دور نماند. سپس قوتى‏است که در طول کار طبابت در افراد مختلف تحصیل کرده است. چهاردهم د:

و وضعیت فن زمامدارى اولى نیز چنین است زیرا در وهله نخست مشتمل برمسائل کلى است که انجام کارها و مسئولیتهاى زمامدارى تنها از راه‏معرفت‏بدان مسائل کلى و قدرت بر تحقق آنها کافى نیست. بلکه باید ازقوت دیگرى برخوردار باشد که آن را از تجربه طولانى و مشاهده بدست‏آورده است و به مدد آن مى‏تواند به تشخیص و تعیین افعال از جهت کمیت‏و کیفیت و زمان و سایر چیزهایى که در تقدیر آن موءثر هستند،بپردازد. و فن زمامدارى مشروط به شرایطى است که یا به حسب این مدینه‏و آن مدینه و یا به حسب این امت و آن امت است و یا به تناسب این فردو آن فرد است و یا بر حسب حالتى است که حادث مى‏شود و یا عارضى است‏که در این زمان یا آن زمان پدید مى‏آید. زیرا افعال فن زمامدارى‏صرفا در مدینه‏هاى خاص و موردى متحقق مى‏شود یعنى در این مدینه و آن‏مدینه یا این امت و آن امت‏یا در مورد این انسان و یا آن است و قوتى‏که انسان به مدد آن مى‏تواند شرایطى را استنباط کند که از طریق آنهابتواند افعال را به حسب آنچه در این جمع و آن جمع یا این مدینه و آن‏مدینه یا این طائفه و آن طائفه یا این طائفه یا این فرد و آن فرد وبه حسب این عارض یا آن عارض در مدینه یا در امت‏یا در فرد، مشاهده‏شده، تعیین و تقدیر نماید. قدما این قوت را «تعقل‏» نامیده‏اند. واین قوه تعقل تنها از راه تحصیل معرفت‏به کلیات صناعت زمامدارى واستیفاى کامل آن محقق نمى‏شود بلکه با تجربه طولانى در تک تک مواردبدست مى‏آید.

پانزدهم: علم مدنى که جزئى از فلسفه است‏محدود به مواردى است که از آنها فحص مى‏شود که شامل افعال و سیر وملکات ارادى و سایر مسائل کلى و رسوم آنهاست و همچنین رسوم را معرفى‏و نقش آنها در چگونگى تقدیر جزئیات مشخص مى‏کند که با چه چیزى و به‏چه مقدارى قابل سنجش و اندازه‏گیرى است اما مع‏الوصف آنها را بدون‏تقدیر و وضع بالفعل رها مى‏کند زیرا تقدیر بالفعل در حوزه اختیارفلسفه نیست و مربوط به عامل دیگرى است. و چه بسا احوال و عوارضى که‏تقدیر به حسب آنها است غیر متناهى باشد و احاطه به آنها مقدورنباشد. علم مدنى بر دو بخش تقسیم مى‏شود بخشى که شامل «سعادت‏شنایى‏»است و بیان مى‏کند که سعادت حقیقى و سعادت ظنى کدامند و افعال و سیرو اخلاق و شیم و ملکات ارادى کلى که شاءنیت آن را دارند که درمدینه‏ها و امتها ایجاد شوند.

شانزدهم: سپس انواع و اصناف فنون زمامدارى و ریاستهاى غیر فاضله رااحصاء مى‏نماید که چند نوع هستند. (همچنین) رسوم همه افعالى که در هرکدام از آنها صورت مى‏گیرد تا به غرض نهایى که شهروندان تحت آن‏ریاستها باید بدان نائل شوند، ارائه مى‏دهد و بیان مى‏کند که افعال وسیر و ملکاتى که غیر فاضله هستند، همانا امراضى براى مدینه‏هاى فاضله‏مى‏باشند و سیر و سیاستهاى غیر فاضله آفت و مرض «فن زمامدارى‏فاضله‏» هستند. و اما افعال و سیر و ملکاتى که در مدینه‏هاى غیرفاضله هستند، در حقیقت امراض و آفات مدینه‏هاى فاضله مى‏باشند .

هفدهم: علم مدنى سپس تعداد اسباب و جهاتى را که از ناحیه آنها،غالبا ریاستهاى فاضله استحاله مى‏شوند و ارزشهاى مدینه‏هاى فاضله، به‏ارزشها و ملکات غیر فاضله تبدیل مى‏گردند و چگونگى استحاله آنها رابه غیر فاضله نیز بیان مى‏کند و همچنین این علم، افعالى را که به مددآنها، مدینه‏ها و سیاستهاى فاضله ضبط و کنترل مى‏شوند تا فاسد نگردندو به غیر فاضله تبدیل نشوند و مسائلى را که به واسطه آنها مى‏توان‏در صورت استحاله مدینه‏ها و سیاستهاى فاضله به غیر فاضله، آنها را به‏صحت و فضیلت‏بازگرداند، احصاء و شناسایى مى‏کند .

هیجدهم: علم مدنى سپس بیان مى‏کند که فن زمامدارى فاضله اولى،نمى‏تواند افعالش را به طور کامل انجام دهد، مگر آنکه به کلیات این‏صناعت، معرفت‏حاصل باشد; یعنى اینکه فن زمامدارى با فلسفه نظرى‏پیوند زده شود . و تعقل با آن همراه شود و آن، عبارت از قوه‏اى است‏که از تجربه ناشى از ممارست و تمرین در افعال صناعت در تک تک‏مدینه‏ها و امتها و افراد این جماعت و آن جماعت‏به دست مى‏آید و این‏قوه در حقیقت، عبارت است از قدرت بر استنباط درست‏شرایطى که به مددآن، مى‏توان افعال و سیر و ملکات را به حسب این جمع و آن جمع، این‏مدینه و آن مدینه، این امت و آن امت، تقدیر و تعیین نماید یا به حسب‏زمان کوتاه یا زمان طولانى مشخصى یا به حسب زمان (مطلق) اگرامکان‏پذیر باشد. و همچنین تقدیر آن به حسب حالتهاى ایجاد شده وعوارض پدید آمده در مدینه یا امت‏یا در جماعت‏خواهد بود و این، همان‏است که سبب تشکیل فن زمامدارى فاضله اولى است . اما ریاست تابعه که‏ریاستش بر اساس سنت است، بالطبع نیازى به فلسفه ندارد و علم مدنى‏بیان مى‏کند که بهتر و برتر آن است که در مدینه‏ها و امتها رهبران وپادشاهان یعنى کسانى که به صورت متوالى در طول زمان مى‏آیند، واجدشرایط رئیس اول باشند . این علم، چگونگى اعمالى که باید انجام گیردتا پادشاهان که پشت‏سر هم مى‏آیند همه برخوردار از فضیلت واحد باشند،ارائه مى‏دهد و اینکه چه شرایطى در فرزندان زمامداران مدینه نایاب‏است که اگر در یکى از آنها یافت‏شود، امید آن مى‏رود که او مثل رئیس‏اول بتواند حاکم شود; مع الوصف علم مدنى چگونگى تربیت و بزرگ شدن وهمچنین راهها و وسایل پرورش او را براى اینکه پادشاه کامل شود،تبیین مى‏نماید . و بیان مى‏دارد که ملوکى که ریاستشان جاهله است و برآیین جاهلیت فرمانروایى مى‏کنند، به کلیات این صناعت و به فلسفه‏نیازى پیدا نمى‏کنند; بلکه ممکن است هر کدام به مدد قوه تجربى به‏غرض خود برسد . این قوه تجربى از طریق اعمال و افعالى که به وسیله‏آن مقصود تامین مى‏شود، به دست مى‏آید. چنین زمامدارى هنگامى به‏خواسته‏هاى خود از خیرات طنى مى‏رسد که از نیروى قریحه ذاتى خبیثى‏برخوردار باشد. یعنى بر استنباط افعالى قادر باشد که در سایه آن‏بتواند، افعال مورد نیاز خود را تشخیص بدهد و آنچه در مورد اهل‏مدینه به کار مى‏گیرد. تقدیر و تعیین نماید. بنابراین، حرفه‏اى که اوبه مدد آن فرمانروا شده است، از امورى تشکیل یافته است که در سایه‏تجربه تحصیل شده است . حال چه با تجربه شخصى و یا با تجربه سایرفرمانروایانى که در هدف با او شریک هستند و او از آن تجربه پیروى‏کرده یا بر آن پرورش یافته است و آنچه خود تجربه نموده و امورى راکه به مدد طبع پلید و حیله‏گرش از آن اصول تجربى استنباط نموده، برآن افزوده است .

نوزدهم: علم مدنى، سپس مراتب اشیایى که در جمله عالم هستند و به طورکلى مراتب همه موجودات را معرفى مى‏نماید و از چیزهایى آغاز مى‏کندکه آخرین مرحله از اجزاى عالم هستند و آن، عبارت از چیزهایى است(ماده نخستین و هیولا) که بر هیچ چیز برترى و ریاست ندارند و افعالى‏از آنها صادر مى‏شود که تنها نقش خدمتگزارى دارند و نمى‏توان با آنهاریاست داشت . و (در سیر تصاعدى) از ماده نخستین، به چیزهایى مى‏توان‏رسید که به طور مستقیم و بدون واسطه بر مرتبه نخست، ریاست دارند ودر واقع نزدیکترین مرتبه‏اى هستند که بر آن مرتبه نخست، ریاست دارند. علم مدنى، مراتب ریاست را در این مرتبه معرفى مى‏نماید که از چه‏مراتبى برخوردار است و مقدار ریاست آنها چقدر است و اینکه ریاست دراین مرتبه تام و کامل نیست. و لذا هیئتها و قواى طبیعى که از آنهابرخوردارند، بقدرى نیست که به خاطر آنها ریاستهاى مستقل و قائم‏بالذات به وجود آید; بطورى که از ریاستهاى دیگر بى‏نیاز گردد; بلکه(شناخت این مرتبه به گونه‏اى است که) به ضرورت، لازم است که ریاستهایى‏فوق آن موجود باشد تا آن را تدبیر نمایند و از این مرتبه دوم (علم‏مدنى) به نزدیکترین مرتبه‏اى که بر آن برترى دارد، بالا مى‏رود و درآنجا نیز مراتب ریاست را شناسایى مى‏نماید که از چه مراتبى برخورداراست و مقدار ریاست آن چقدر است و اینکه ریاست در آن تام و کامل نیست‏ولذا هیئتها وقواى طبیعى که از آن بهره‏مند است آن قدر نیست که بخاطرآنها ریاستهاى مستقل بوجود آید بطورى که از ریاستهاى دیگر بى‏نیازگردد بلکه (ساخت آن بگونه‏اى است که) به ضرورت لازم است که ریاستهایى‏فوق آن موجود باشد تا آن را تدبیر نمایند . علم مدنى از این مرتبه‏سوم، به نزدیکترین مرتبه‏اى که بر آن برترى و ریاست دارد، بالا مى‏رودو در آنجا مراتب ریاست را شناسایى مى‏کند که از چه مراتبى برخورداربوده و چه مقدار ریاست دارند و اینکه، ریاست آن نیز تام و کامل‏نیست; اگر چه نسبت‏به ریاستهاى قبلى کاملتر است . و همچنین بیان‏مى‏دارد که هیئتها و قواى طبیعى که از آنها بهره‏مند است، آن قدر نیست‏که به خاطر آنها، ریاستهاى آن قائم بالذات باشد به طورى که ازریاستهاى دیگر بى‏نیاز گردد; بلکه (ساخت این مرتبه به گونه‏اى است که)به ضرورت، لازم است که ریاستهایى فوق آن موجود باشد تا آن را تد بیرنمایند . علم مدنى از این مرتبه چهارم نیز به نزدیکترین مرتبه‏اى که‏بر آن برترى دارد، صعود مى‏کند و هر آنچه را در مراتب قبلى شناسایى وبیان مى‏کرد به این مرتبه نیز ارائه مى‏دهد. پس همواره سیر تصاعدى ازمرتبه پایین به مراتب بالاتر که ریاستشان برتر و کاملتر است ، ادامه‏مى‏یابد و این چنین سیرى از کاملتر به کاملتر از آن، ادامه مى‏یابد تابرسد به کاملترین موجودات و بیان مى‏کند که هرگاه به مرتبه برتر وبه آن موجودى که فى نفسه کاملترین است و برترین ریاست را دارد . لازم‏است که تعداد موجوداتى که در آن مرتبه هستند، کمتر باشد و هر کدام‏از موجودات در آن، فى نفسه از وحدت بیشترى برخوردار باشد و کثرتش‏اندک باشد و مع الوصف کثرت و وحدتى را که در موجودات هست، تبیین‏مى‏نماید و همواره صعود و سیر تکاملى در نظام هستى ادامه مى‏یابد و ازمرتبه‏اى از ریاست‏به مرتبه ریاست‏بالاتر از آن صعود مى‏شود تا بدان‏مرتبت منتهى شود که در آن مرتبه، جز یک موجود واحد در آن وجود ندارد. که آن موجود، از جهت عددى واحد است و از همه وجوه وحدت نیز واحداست و ممکن نیست که فوق آن ریاستى باشد; بلکه رئیسى که در این مرتبه‏است. تمام هستى مادون خویش را تدبیر مى‏نماید و اصولا ممکن نیست که‏خود او را موجود دیگرى تدبیر نماید و موجودات مادونش بر او ریاست‏نمایند . جنین موجودى هیچ‏گونه نقصى در ذات خویش و هیچ وجهى از وجوهش‏ندارد و هیچ کمالى برتر از کمالش و هیچ وجودى برتر از وجودش،امکان‏پذیر نیست. هر آنچه غیر اوست، به یک وجهى از وجوه از نقص‏برخوردار است و نزدیکترین مراتب به او، کاملترین مرتبه‏اى است که بعداز مرتبه او قرار دارد .

بیستم: سپس همواره چنین است که (در سیر نزولى) هر گاه از مراتب بالابه مراتب پایین تنزل شود، موجودات در هر مرتبه (پایینتر) از کثرت‏بیشتر و کمال کمترى برخوردارند و (امر چنین است) تا برسد به آخرین‏موجود که عبارت از موجودى است که تمام افعالش خدمتگزارى به مراتب‏بالاست و خود پست‏ترین مرتبه وجود را دارد . (و چیزى از نظر تاخروجودى از آن پست‏تر نیست) و هیچ‏گاه امکان ندارد که افعالش، افعال‏ریاست‏باشد. و اما آن موجود اول یگانه قدیم که هیچ چیز نمى‏تواند برآن پیشى گیرد; به هیچ وجه امکان ندارد که فعلش، فعل خدمتى باشد واما هر کدام از موجودات متوسط (بین موجود اول و موجود آخر)که درمراتب پایینتر از رئیس اول قرار دارند، افعالشان، افعال ریاستى است‏که با آنها به رئیس اول خدمت مى‏کنند . علم مدنى (با این هستى‏شناسى)ائتلاف و ارتباط بعضى از مراتب نسبت‏به بعضى دیگر و انتظام آنها وانتظام افعال آنها و معاضدت آنها را با یکدیگر بیان مى‏کند; به‏طورى‏که با همه کثرت، همانند شى‏ء واحدى هستند که ناشى از نیروى تدبیر آن‏موجود واحد و جریان آن در همه آنها به قدر وسع و مرتبه وجودى‏آنهاست و به تناسب جایگاه و لیاقت طبیعى که هر موجودى در هر مرتبه‏وجودى دارد و به حسب افعال و کار ویژه‏هایى که به آنها واگذار شده;اعم از آنکه صرفا خدمت‏باشد یا صرفا ریاست‏باشد و یا از هر دوبرخوردار باشد .

بیست و یکم: همین علم مدنى، نظایر این سلسله مراتب هستى را در قواى‏نفسانى آدمى اخذ مى‏نماید .

بیست و دوم: بعد از آن، نظایر این سلسله مراتب هستى را در اعضاى بدن‏آدمى اخذ مى‏نماید .

بیست و سوم: سپس علم مدنى، نظایر این سلسله مراتب را نیز در مدینه‏فاضله مطالعه مى‏نماید و مقام و منزلت زمامدار و رئیس اول را به‏منزله خدایى که مدبر اول همه موجودات و همه هستى و همه اصنافى که‏در آن است، قرار مى‏دهد .

بیست و چهارم: سپس در (سیر نزولى) همواره از مرتبه بالا به مرتبه‏پایین تنزل مى‏شود تا در اقسام اهل مدینه منتهى شود به گروههایى که‏افعال آنها به گونه‏اى است که با آنها، نمى‏توانند ریاست کنند; بلکه‏تنها کارایى خدمت دارند و ملکات ارادى که واجد آن هستند، آنها نیزشاءنیت ریاست ندارند و تنها براى خدمت کردن مى‏باشند و طوائف وگروههایى که در مراتب وسط (بین رئیس اول و خدمتگزاران) هستند .

افعال آنها به گونه‏اى است که با آن، بر فرودستان ریاست مى‏کنند و به‏مافوق خدمت مى‏کنند (و در سیر تصاعدى) از نزدیکترین مرتبه به‏نزدیکترین، تا برسد به مرتبه ملک که کاملترین هیئتها و افعال رادارد و به همین دلیل، از کاملترین ریاست‏برخوردار است تا منتهى شودبه مرتبه فن پادشاهى و حرفه زمامدارى . و واضح است که این حرفه‏زمامدارى، ممکن نیست که با آن به کسى خدمت کرد; بلکه ملکه است که‏تنها مقام برتر و شاءنیت ریاست دارد .

بیست و پنجم: سپس علم مدنى از نخستین مراتب که همان مراتب خدمت است،آغاز مى‏کند و به نزدیکترین مراتب ریاست مافوق سیر مى‏کند و این سیرتصاعدى به صورت گفتار و توصیف، همواره از مرتبه پایین به مرتبه‏بالا ادامه دارد تا به مرتبه ملک و فرمانرواى مدینه که شان ریاست‏دارد نه شان خدمت، برسد .

بیست و ششم: سپس از این مرتبه، صعود مى‏شود به مرتبه مدبر و پادشاه‏مدینه فاضله و رئیس اول که از جنس موجودات روحانى است و آن، موجودى‏است که روح الامین (وعقل فعال) است و همان است که خداوند تعالى به‏واسطه آن، به رئیس اول مدینه وحى مى‏کند . (در اینجا) به مرتبه آن‏نظر مى‏شود که از چه مرتبه‏اى در بین مراتب روحانى برخوردار است .

بیست و هفتم: سپس همواره به همین صورت صعودى در تعریف و بیان، سیرمى‏شود تا منتهى گردد به خداوند جل ثنائه و تبیین مى‏شود که چگونه وحى‏به صورت سلسله مراتب از ناحیه خداوند به رئیس اول نازل مى‏شود و رئیس‏اول، به مدد وحى الهى مدینه یا امت و یا امتها (معموره ارض) راتدبیر مى‏کند و تدبیر او، به هر بخشى از بخشهاى مدینه به ترتیب ازبالا به پایینترین بخش نافذ خواهد بود . و علم مدنى تبیین مى‏نمایدخداى تعالى همان‏طورى که مدبر همه عالم است. مدبر مدینه فاضله نیزمى‏باشد (با این تفاوت که) تدبیر عالم به یک صورتى است و تدبیر مدینه‏فاضله به صورت دیگر مى‏باشد و بین هر دو نوع تدبیر، تناسب وجود داردو همچنین لازم است که بین اجزاى امت فاضله، ائتلاف و ارتباط و انتظام‏عملى باشد آنچه از ائتلاف و ارتباط و انتظام و همکارى عملى در اجزاى‏عالم وجود دارد ناشى از هیئتهاى طبیعى است در حالى که آن ارتباط وانتظام و همکارى عملى در مدینه فاضله و در امت فاضله، ناشى ازهیئتها و ملکات ارادى است . و همان‏طورى که مدبر عالم، در اجزاى آن‏هیئتهاى طبیعى به وجود آورده است که به مدد آنها، ائتلاف و انتظام وارتباط و همکارى عملى شکل گرفته است، به طورى که با همه کثرت اجزاو کثرت افعال آنها، همانند شى‏ء واحدى مى‏ماند که فعل واحد براى غرض‏واحدى دارد; همین‏طور مدبر (مدینه) و امت لازم است در نفوس اقسام امت‏و مدینه، هیئتها و ملکات ارادى را ترسیم و به وجود آورد که آنها رابه ائتلاف و ارتباط و همکارى عملى بین اجزاء وادار نماید تا امت وامتها با همه کثرت انواع و اختلاف مراتب و کثرت افعال، همانند شى‏ءواحدى بشود که کار واحدى را براى رسیدن به غرض واحدى انجام مى‏دهد .

و اگر کسى در اعضاى بدن انسان تامل نماید، نظیر این سیستم سلسله‏مراتبى را ملاحظه خواهد کرد و همان‏طورى که مدبر عالم، به عالم واجزاى آن، به همراه خلقت و غرائزى که در آن تعبیه کرده است، چیزهاى‏دیگرى را اعطا نموده است که به مدد آنها، وجود عالم و اجزاى آن، براساس همان خلقتشان در مدت زمان طولانى باقى و تداوم یابد ; همین‏طورمدبر امت فاضله، لازم است چنین عمل کند و شایسته است او به این بسنده‏ننماید که صرفا در نفوس آنها، هیئتها و ملکات فاضله‏اى ایجاد کند تابه مدد آنها، ائتلاف و ارتباط و همکارى عملى ایجاد شود و (بلکه)چیزهاى دیگرى که سبب ابقاء و تداوم فضایل و خیرات مى‏شود و به‏طورکلى، لازم است که مدبر امت‏به خداوند تاسى نماید و از آثار و نتایج‏تدبیر مدبر عالم تبعیت نماید، در آنچه به انواع موجودات عطا نموده ودر آنچه از امور غریزى و فطرى و هیئتهاى طبیعى در موجودات به وجودآورده و در درون آنها تعبیه نموده است; به طورى که در هر کدام ازانواع و اصناف آن موجود است، به تناسب مرتبه وجودى فرد و جایگاه آن‏در مجموعه عالم، تمام خیرات طبیعى به او عطا گردیده است . پس، مدبرمدینه و امت نیز باید در مدینه‏ها و امتها، نظایر آن از جمله صناعات‏و هیئتها و ملکات ارادى را ایجاد نماید تا تمام خیرات ارادى را درهر کدام از مدینه‏ها و امتها به تناسب مرتبه و استحقاق آن استیفاءنماید . . . . و تا به واسطه آن، جماعتهاى امتها و مدینه‏ها به‏سعادت دنیوى و اخروى نائل شوند و به خاطر این، لازم است که رئیس اول‏مدینه فاضله نسبت‏به فلسفه نظرى به طور کامل معرفت داشته باشد ;زیرا اطلاع از تدبیر خداوند در عالم و تاسى به آن ممکن نیست، مگر ازطریق فلسفه نظرى. و علم مدنى علاوه بر اینها، بیان مى‏کند که همه‏اینها امکان‏پذیر نیست، مگر آنکه در مدینه‏ها، «مله مشترک‏» و دین‏واحد که آراء و اعتقادات و رفتار و کردار آنها بر محور آن دین‏هماهنگ شود و انواع و اقسام مدینه‏ها با هم مئتلف و مرتبط و منتظم‏شده و با تعاون و تعامل، افعالشان معاضد و مکمل یکدیگر باشد تا به‏غرض نهایى که همانا سعادت قصوى است، نائل بشوند .