فروشگاه ساز بهبود

(و ان هـذا صراطى مستقیما فاتبعوه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون )انعام /153 راه مستقیم به سوى حق صرفا شریعت است .

آن را دنبال کنید و دیگر راهها رادنبال نکنید که شما را بـه بـیراهه مى کشاند .

این سفارشى است که به شما مى شود.باشد که پروا پیشه کرده | متعهدانه رفتار کنید.

آیه یاد شده و نیز آیات 77 سوره حج | 31 آل عمران | 21 احزاب | 155 انعام ودهها آیه دیگر برآنند که یگانه راه وصول به حق و هدایت و رستگارى و کمال | درپیروى کامل از شریعت است که زمینه ساز پـاکى درون | زدایش زنگارهاى آلودگى از دل و بستر مناسبى است براى این که دل تابش خود را بـازیـابـد و بـرفراز بینش ودانش پرواز نماید .

همچنین آیات 28 حدید| 24 نور| 18 زمر و 37 نور و فرازى ازخطبه 222| حکایتگر این حقیقت است که آنچه به دست پیامبر(ص ) به عنوان شریعت حق عـرضـه شده است | یگانه سبیل الهى مى باشد و هر راهى جز راه شریعت | گمراهى است .

این آیات | وحـدت طـریـق را مـى رسـاند و این که چیزى به عنوان طریقت در کنار شریعت یا جدا از شریعت نـداریـم .

عـلاوه بـر ایـن صراطمستقیم نیز همانا راه اسلام است و بس و جز آن صراط مستقیمى نداریم :(ان الدین عنداللّه الاسلام ) آل عمران /19 (ومن یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرین )آل عمران /85 البته این حقیقت منافاتى ندارد با این که اسلام تکیه بر وحدت جوهرى ادیان توحیدى و ابراهیمى دارد و از گـذشـتـه هاى دور تاکنون در یک حرکت تسامح وتسالم آمیز بدون نزاع و درگیرى در کنار دیگر ادیان زیسته است .

در این میان کسانى هستند که فرضیه تکثر و تنوع طریق | و گوناگون بودن راه وصول به حقیقت را مـطـرح ساخته و آیات و روایات وارده در زمینه وحدت طریق رابه دلخواه خود تاءویل و تفسیر کرده اند| گرچه این نغمه سبقه باستانى دارد و برخى آهنگ آن را از نو مى نوازند که شنیدن آن از ظـرافـت و طـرافت خالى نیست و به فرموده امیرمؤمنان : (و تتکل مون برجع قول قد قاله الرجال من قبلکم )| ((1)) )) برگشت صدایى است از گذشتگان که به آن ترمى کنند.

آنچه در پى مى آید| نقد یکى از همین نظریات است که قائل به تکثرگرایى دینى و نسبیت اخلاقى است که امید است مفید فایدت افتد و مقبول طبع اندیشمندان واقع گردد| ان شاءاللّه .

تکثرگرایى

برخى بر این باورند که دین و فرهنگ بر پایه (پلورالیزم )) ـ یعنى تکثر و تنوع آاستوارند و اصل ثابت و لایـتـغـیـرى ندارند .

فهم دین که براساس باورهاى بشرى استوار است | برحسب اختلاف باورها| برداشتهاى گوناگونى از دین شده | و همواره در حال دگرگونى است .

فـرهـنـگ هـر جـامـعه نیز که مجموعه اى از آداب و رسوم آن جامعه را تشکیل مى دهد| مبتنى بر بـاورهایى است که از حیات و زندگى دارند .

لذا بسته به اوضاع واحوال و شرایط موجود هر زمان | فرهنگهاى حاکم بر جوامع بشرى گوناگون مى باشد.

ایـن فـرضـیـه | درباره فرهنگ | به دلیل اختلاف شرایط و احوال | و تحول آن برحسب زمان | صدق مـى کند| ولى مساءله دین چیز دیگرى است | مگر از دیدگاه کسانى که دین را برخاسته از فرهنگ هر جامعه مى دانند و اصالت وحى را در دین باور ندارند.

بـرخى که خود متدین اند| و خود را پیرو مکتبهاى مبتنى بر وحى مى دانند| ولى شدیدا تحت تاءثیر فـرهـنـگ غـرب قـرار گـرفـته | و ذهنیتى با خود آورده اند که از(ماوراى بحار) نشاءت گرفته | خواسته اند (پلورالیسم ) دینى را ـ که ناخودآگاه پذیرفته اند ـ به گونه اى توجیه یا ترسیم کنند| که دین ناباورى از آن انتزاع نشود ((2)) )) و به طور ضمنى همان مطالب را سربسته و دربسته | تحویل جواخویش دهند.

آنان پلورالیسم دینى را بر تنوع فهمها از متون دینى | و تنوع تفسیرها ازتجارب دینى | پیاده کرده و بـدیـن گونه تنوع و تکثر در فهم و تفسیر دین را مطرح کرده اند و به گمان خود| از عالم انسانى | یک گلستان پر عطر و رنگ | تصویرنموده اند.

یکى از همین نویسندگان مى گوید: (امروز پلورالیسم دینى | عمدتا بر دو پایه بنا مى شود: یکى تنوع فهمهاى ما ازمتون دینى | و دومى : تنوع تفسیرهاى ما از تجارب دینى .

. .

و همین است سر تولدو حجیت پلورالیسم درون دینى و برون دینى .

) وى مى افزاید: (در نـظریه قبض و بسط کوشیده ام تا راز تکثر فهم دینى را توضیح دهم ومکانیسمهاى آن را بیان کـنـم .

اجـمال سخن آن است که فهم ما از متون دینى بالضرورة متنوع و متکثر است و این تنوع و تکثر قابل تحویل شدن به فهم واحدنیست | و نه تنها متنوع و متکثر است | بلکه سیال است .

دلیلش هـم ایـن اسـت که متن | صامت است | و ما همواره در فهم آن از پیش فرض هایى کمک مى گیریم | وچون این پیش فرض ها از بیرون دین مى آید و چون بیرون دین متغیر و سیال است | و علم و فلسفه و دسـتـاویـزهـاى آدمى مرتبا در حال تزاید و تراکم و تحولند|ناچار تفسیرهایى در پرتو پرسشها و انتظارها و پیش فرض ها| انجام مى شوند| لذاتنوع و تحول خواهند پذیرفت .

و این تفاسیر| همیشه متعدد بوده و هر کس تفسیرى را نپسندیده | روى به تفسیر دیگر آورده است .

نه آن که خود| دین ناب را یافته باشد.

و معرفت دینى | چیزى نیست جز همین تفسیرهاى درست و نادرست .

ما دراقیانوسى از تفسیرها و فـهـمـهـا غوطه وریم و این از یک سو| مقتضاى ماهیت متن دین و از سوى دیگر| مقتضاى اختلاف دستگاه ادراکى ماست .

اسـلام سـنـى | فـهـمـى است از اسلام و اسلام شیعى | فهمى دیگر و اینها و توابع واجزایشان همه طـبیعى اند و رسمیت دارند .

همیشه هر فرقه اى | خود را حق مى دیده و دیگران را باطل | کسى در این فکر نبوده که این تکثر اجتناب ناپذیرتفاسیر و فهمهاست که گریبان هیچ مکتبى از چنگال آن رها نیست .

از نظرگاه است اى مغز وجود ـــــ اختلاف مؤمن و گبر و جهود مـولـوى در این بیت شعر| سه دین بزرگ را نام مى برد و مى گوید: اختلاف این سه | اختلاف حق و بـاطـل نـیست | بلکه دقیقا اختلاف نظرگاه است .

آن هم نه نظرگاه پیروان ادیان | بلکه نظرگاه انبیا .

حقیقت یکى بوده است که سه پیامبر ازسه زاویه به آن نظر کرده اند| یا بر پیامبران سه گونه و از سه روزنه تجلى کرده است و لذا سه دین عرضه کرده اند.

بـنـابـرایـن | سـر اخـتلاف ادیان | نه فقط تفاوت شرایط اجتماعى یا تحریف شدن دینى بوده | بلکه تجلیهاى گونه گون خداوند عالم | همچنان که طبیعت رامتنوع کرده | شریعت را نیز متنو ع کرده است .

عباراتنا شتى و حسنک واحد ـــــ و کل الى ذاک الجمال یشیر طـلـعـت زیـبـاى تو یکى بیش نیست و ما همه از آن زیبایى سخن مى گوییم |گرچه تعبیراتمان متفاوت است .

فروغى بسطامى مى گوید: با صد هزار جلوه برون آمدى که من ـــــ به صد هزار دیده تماشا کنم تو را مولوى نیز گوید: چون که بیرنگى اسیر رنگ شد ـــــ موسى اى با موسى اى در جنگ شد چون به بى رنگى رسى کان داشتى ـــــ موسى و فرعون دارند آشتى اشاره به ظهور مطلق در مقید| ولاتعیین در تعینات | و بى رنگى در رنگهااست .

ایـن نـکته را باید به گوش جان شنید و تصویر و منظر را باید عوض کرد| و به جاى آن که جهان را واجـد یـک خـط راست و صدها خط کج و شکسته ببینیم | بایدآن را مجموعه اى از خطوط راست دید| که تقاطعها و توازیها و تطابقهایى با هم پیدا مى کنند.

و آیا این که قرآن پیامبران را بر صراطى مستقیم (صراط مستقیم ) یعنى : یکى از راههاى راست | نه تنها صراط مستقیم (الصراط المستقیم ) مى داند| به همین معنى نیست ؟ در خطاب به پیامبر گرامى اسلام گوید: (انک لمن المرسلین على صراطمستقیم ) (یس /4-3) یا (یتم نعمته علیک و یهدیک صراطا مستقیما)(فتح /2) .

و در مورد حضرت ابراهیم : (شاکرا لانعمه اجتباه و هداه الى صراطمستقیم ) نحل /121.

همین معنى را با تکیه بر اسم (هادى ) خداوند نیز مى توان توضیح داد: مـى تـوان پرسید: امروزه واقعا از میان همه طوایف دیندار (بى دینان در کنار) که به میلیاردها نفر مـى رسند| تنها اقلیت شیعه اثنى عشرى ـ به اعتقاد شیعیان آهدایت یافته | و بقیه ضال و کافرند .

یا بـه اعـتـقـاد یـهـودیـان | تنها اقلیت دوازده میلیونى یهودیان مهتدى اند| و دیگران همه مطرود و مردودند؟! در آن صورت | هدایتگرى خدا کجا رفته و چگونه گستره اغواء شیطان ـ که کیدى ضعیف دارد ـ بر پهناى سعه رحمت الهى غالب آمده ؟ چگونه مى توان باور کرد که پیامبر اسلام همین که سر بر بالین مرگ نهاد|عاصیان و غاصبانى چند| موفق شدند که دین او را بربایند| و همه زحمات پیامبررا بر باد دهند؟ بـه فـرض هم کسانى معدود| حق ستیزى و جاه طلبى کردند| میلیونها میلیون مسلمان را| تا پایان تـاریـخ | چـه افتاده است که طاعتشان مقبول نیفتد وزحماتشان بى پاداش بماند| و سوء عاقبت در انتظارشان باشد؟ آیـا ایـن عـیـن شکست برنامه الهى | و ناکامى پیامبر نیست ؟ و ادیانى که خداوندبراى هدایت خلق فرستاده | به کمترین زحمتى به دست شیطان ضعیف مسخ ‌گردد؟ هـمـین ملاحظات بدیهى است که آدمى را وامى دارد تا پهنه هدایت و سعادت را وسیعتر بگیرد| و کـیـد شیطان را ضعیف بشمرد و براى دیگران هم حظى ازنجات و سعادت و حقانیت قائل شود و روح پلورالیسم همین است .

آنچه در این جا راهزنى مى کند| عناوین کافر و مؤمن است | که عناوینى صرفافقهى ـ دنیوى است و ما را از دیدن واقع بازمى دارد .

برداشتن این گونه تمایزات ظاهرى در مقام تحقیق | و نظر دوختن در عـالـم | از روزن اسـم هـادى خداوند| کلیدحل مشکل | و هضم و قبول کثرت است .

و اذعان به رحـمـت واسـعه الهى | و کامیابى رسولان وى و ناتوانى کیدشیطان و بسطنوازش دستان نوازشگر خداوند بر سرعالمیان و آدمیان است .

سـخن در این نیست که پیروان مذاهب از عقاید و رسوم و آداب خود دست بردارند و همه همگون شوند .

سخن در این است که در کثرت و اختلاف با چشم دگرى نظر کنند و چنین نپندارند که هر کـس چـنـد مـاده اعـتـقادى خاص در ذهن خود ترسیم نمود (شیعه | سنى | پروتستان | کاتولیک ) مـهـتـدى و ناجى است | و بقیه ضال و هالکند| بلکه راههاى پوشیده حق | در هدایت خلق را نیز مد نـظرگیرند.)((3)))یکى از نویسندگان عرب (دکتر على الوردى بغدادى ) درباره اختلاف نظرها وفرقه گرایى ها| چنین مثالى مى زند: (همانند ستونى است که چهار ضلع دارد و هر ضلعى به رنگى است | و چهار گروه |هر گروهى در مـقـابـل ضلعى قرار گرفته | و میخ ‌کوب شده اند .

هر گروه | ستون را به رنگى که مشاهده مى کند توصیف مى نماید و در عین اختلاف در وصف | همه درست مى گویند| چون هر که آنچه را مى بیند وصـف مـى کـنـد و از مـنـظـرى کـه درمـقابل دیگرى است خبر ندارد .

البته این بیخبرى | بر اثر وابستگیهاى عقیدتى است | که اجازه نمى دهد از حقیقت گفتار دیگران باخبر شوند.)

تجزیه و تخلیط

تا این جا آنچه آوردیم | طبق فرضیه (پلورالیزم ) تکثرگرایى و تنوع حق بود| که نسبیت حق و باطل را مـى رساند| ولى نویسنده یاد شده | نغمه دیگرى آغاز کرده | باعنوان تجزیه و تقسیط حق و خلط آن با باطل | و به گمان خود| مى خواهد نفى نسبیت نماید.. .

وى چنین مى گوید: (هیچ چیز خالص در این جهان یافت نمى شود| خداى جهان هم بر این نکته انگشت نهاده | آن جا که مى گوید: (اءنزل من السماء ماء فسالت اءودیة بقدرها...)(رعد /17) آبى که از آسمان فرو ریزد| ناچار با گل ولاى آمیخته مى شود و کف بلندى بر آن مى نشیند .

حق و باطل به هم آمیخته اند .

امام على نـیـز فـرمـود کـه حـق خالص و باطل اگر وجود داشتند| هیچ کس در گزیدن حق و ترک باطل تـردیـدنـمـى کـرد .

امـا هـمـیـشـه چـنـیـن اسـت کـه (یـؤخـذ مـن هـذا ضـغـث و مـن هـذا ضـغـث فـیمزجان .

..)| ((4)) )) مخلوطى از هر دو درست و عرضه مى کنندسخن در این نیست که اصـل ادیـان الـهـى عـیـن حق اند| سخن در فهم آدمیان ومذاهب مختلفه دینى است که همیشه مـخلوطى از حق و باطلند و براستى اگریکى از این فرقه هاى دینى حق خالص بود| و بقیه باطل محض | هیچ خردمندى در تمیز حق از باطل و در انتخاب حق درنگ نمى کرد.

نه تشیع | اسلام خالص و حق محض است | و نه تسنن .

گرچه پیروان این دوطریقه هر کدام در حق خـود چـنان راءیى دارند .

نه اشعریت حق مطلق است نه اعتزالیت .

نه فقه مالکى نه فقه جعفرى .

نه تفسیر فخر رازى نه تفسیر علامه طباطبائى .

نه زیدیه و نه وهابیه .

نه همه مسلمانان در خداشناسى و پـرسـتش شان عارى و برى از شرکند| و نه همه مسیحیان | درک دینى شان شرک آلود است .

دنیا راهـویـتـهـاى ناخالص پر کرده اند .

(و ما یؤمن اکثرهم باللّه الا و هم مشرکون )| (یوسف /106) یعنى تـوحـیـد خـالص کم است | و بیشتر موحدین مشرکند و خود نمى دانند والبته مقبول خداوند هم مى افتند.

اصـحـاب هـر فـرقه مجازند که همچنان بر طریقه خود بمانند و پابفشارند .

مراد نفى طریقه خود نـیست | مراد بهتر شناختن طریقه خود و هضم این معنا است که کثرت و تنوع | طبیعى و بشرى و ایـن جهانى و ناگزیر است .

مراد نسبیت حق و باطل هم نیست | مى گوییم : عالم | عالم ناخالصى ها اسـت | چه عالم طبیعت و چه عالم شریعت .

چه فرد و چه جامعه .

سر این ناخالصى هم بشرى شدن دین است .

وقـتى باران دین ناب از آسمان وحى بر خاک افهام بشرى مى بارد| ذهن آلوده مى شود و همین که عـقـلـهـا به فهمیدن دین زلال همت مى گمارند| داشته هاى خودرا با آن مى آمیزند و آن را تیره مـى کـنند| لذا دین دارى و دین ورزى چون آبى کف آلودتا قیام قیامت در میان مردم جارى است و تنها در قیامت است که خداوند میان بندگان خود در خصوص اختلافاتشان داورى خواهد کرد: (و ان ربک لیحکم بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون )نحل /124 رگ رگ است این آب شیرین و آب شور ـــــ در خلایق مى رود تا نفخ صور

نقد و بررسى نویسنده محترم در این مقال | موضع درجه دوم (فرامرزى ادیان ) ((5)) )) خود گرفته | و از جایگاه

نـاظـرى بـه ادیـان و مذاهب گوناگون نگریسته | و بدین نتیجه رسیده است که (نه تشیع | اسلام خـالـص و حق محض است | و نه تسنن .

نه فقه مالکى | نه فقه جعفرى .

نه زیدیه و نه وهابیت ) .

حتى اگر بپذیریم ـ آن چنان که مدعاى نویسنده است ـ این دیدگاه به نسبیت حق و باطل نمى انجامد| دسـت کـم حـق را بـه هـزاران تـکـه مـى کـند| که هر کدام سهم گروهى خاص است .

با توجه به این فرضیه | راهى براى تشخیص مقدار سهم هر گروه از حقیقت نداریم .

چگونه مى توانیم دیدگاه درجـه اول خـود را ـ بـه عـنوان فهم شیعیان از اسلام ـ برتر ازوهابیت ـ که آن هم فهم خاصى از اسلام است ـ بنشانیم ؟! مفهوم پلورالیزم دینى | در سراسر مقال | به معانى متعددى به کار رفته است .

مانند: کثرت فهمهاى آدمیان از دین | کثرت تجربه هاى دینى | کثرت طرق هدایت | کثرت ناشى از ناخالصى حق و باطل | کـثـرت حـقایق نهفته زیر پوشش ظواهر| کثرت ناشى از تعارض ارزشها.. .

و این گوناگونى معنا| موجب آشفتگى منطقى بحث شده است | چه پاره اى از معانى توضیح واضحات است و پاره اى دیگر ادعاى محض | و فاقد هرگونه استناد معقول .

بـه علاوه | حجاب عبارتهاى زیبا و شعرگونه مقال | تا اندازه اى نارساییها وناهمگونیهاى گفتار را پوشانده و استناد به اشعار و احیانا آیات قرآنى ـ برحسب ظاهر ـ رونقى به آن داده است .

تـفسیر کردن آیات و نیز ابیات | طبق دلخواه | یکى از مهمترین سببهاى نقدمقال به شمار مى رود.

از نـظـر مـا| جـراءت بزرگى است | از افرادى مانند نویسنده محترم مقال (که او را فردى معتقد و مـتعهد مى شناسیم ) این گونه | بدون محابا|کلام خدا را وارونه معنا کند| و از تفسیر به راءى باکى نداشته باشد.

به عنوان نمونه : (انک على صراط مستقیم ) (زخرف /43) را به : یکى از راههاى راست تفسیر کند| به گـمـان آن کـه (تنوین ) در این جا صرفا (تنکیر) را مى رساند| درصورتى که براى (تفخیم ) است | مـانـنـد: (ان ربـى عـلى صراط مستقیم ) (هود /56)...طبق برداشت ایشان | خداوند هم بر یکى از راههاى مستقیم است نه تنها راه مستقیم !؟ این | یک مغالطه آشکار یا کج فهمى است | که شایسته یک نویسنده محقق نیست .

خـداونـد| آن جا که از (عباد مخلصین ) ((6)) )) (بندگان خاص خدا) یاد مى کن سپس مى فرماید: (قال هذا صراط على مستقیم )حجر /41 این مى رساند که اخلاص در بندگى | یگانه راه راست به سوى خداست .

یا آن جا که مى گوید: (و ان اللّه ربى و ربکم فاعبدوه | هذا صراط مستقیم ) مریم /36 همانا خداوند پروردگار ما و شماست | او را پرستش کنید .

این | یگانه صراط مستقیم است .

(واءن اعبدونى | هذا صراط مستقیم ) یس /61 مرا بپرستید| همانا صراط مستقیم همین است .

(و اتبعون هذا صراط مستقیم ) زخرف /61 مرا پیروى کنید| همانا صراط مستقیم همین است .

(ان اللّه هو ربى و ربکم فاعبدوه | هذا صراط مستقیم )زخرف /64 آیـاتـى از این قبیل و مانند آن فراوان است | که صراط مستقیم و صراط سوى | یاسبیل اللّه در مقابل سبیل الطاغوت | و این گونه تعابیر| همگى به معناى یگانه راه درست و راه راست مى باشد و هرگز به معناى یکى از راهها نیست .

تنوین در تمامى این موارد| براى تفخیم است | که فخامت و ارزش والاى یگانه راه الهى را مى رساند.

وى هـمـچـنـین آیه : (و ما یؤمن اءکثرهم باللّه الا و هم مشرکون ) (یوسف /106) رااین گونه تفسیر کرده است : یعنى توحید خالص کم است و بیشتر موحدین مشرکندوخود نمى دانند .

و البته مقبول خـداونـد هـم مـى افتند .

شرک درجات دارد| و ایمان وتوحید هر کسى به درجه اى آلوده به شرک است .

و همچنین هدایت و ضلالت وحق و باطل که به هم آمیخته اند...

الـبـتـه برخى از مفسران چنین برداشتى دارند| که گروهى با آن که ایمان آورده اند| هنوز بقایاى شـرک | در زوایـاى دل آنـهـا جـاى مـانده است | یعنى ایمان کامل نیاورده | و از شرک کاملا دست نـشـسـتـه انـد و آن را گـونـه اى (شـرک خـفى )مى خوانند| که با درجات پایین ایمان قابل جمع اسـت .

((7)))ولـى ایـن بـرداشـت | بـا برداشت یاد شده متفاوت است .

برداشت فوق مى خواهداین آمـیـختگى ایمان و شرک را| بیشتر طبیعى نشان دهد| در صورتى که آیه آن رامورد نکوهش قرار داده | کـه مـشرکان نتوانسته اند خود را از چنگال شرک | که به آن خو گرفته اند| رها سازند| یعنى باید چنین کنند| تا ایمانشان مقبول حق افتد.

این آیه | به دنبال سه آیه پیشین است که مى فرماید: (و ما اءکثر الناس ولو حرصت بمؤمنین .

و ما تساءلهم علیه من اءجر ان هو الا ذکرللعالمین .

و کاءین مـن آیـة فى السماوات و الارض یمرون علیها و هم عنهامعرضون .

و ما یؤمن اءکثرهم باللّه الا و هم مشرکون .

اءفاءمنوا اءن تاءتیهم غاشیة من عذاب اللّه اءو تاءتیهم الساعة بغتة وهم لایشعرون .

قل هذه سـبـیـلـى اءدعـو الـى اللّه عـلـى بـصـیـرة اءنـا و مـن اتـبـعـنـى و سـبـحـان اللّه ومـا اءنـا مـن المشرکین )یوسف /108-103 در این جا تمامى آیات مربوط را آوردیم | تا جهت گیرى آن روشن شود .

خداوندمى فرماید: هر اندازه کوشش کنى | این مردمان ایمان نمى آورند| گرچه پاداشى از آنان درخواست نکرده اى | و صرفا یادآورى است براى همه جهانیان .

چه فراوان دلایلى | آسمانى و زمینى | بر آن گذر کرده و نادیده گرفته اند! و بـیـشـتـر ایـمـان آورنـدگان آنان | هنوز در حال شرک به سر مى برند!((8)))آیا خود را درامان مى بینند| که ناگهان عذاب فراگیر الهى | آنها را نگیرد| یا قیامت فرا نرسد| در حالى که در غفلت باشند!؟ بگو: این راه من است | که از روى بینش و آگاهى | خود و پیروانم | مردم را به سوى حق مى خوانیم .

خدا منزه است | و هرگز شرک نورزیده ام .

سیاق آیات | به خوبى مى رساند که دست برنداشتن از شرک | به هر گونه باشد|مورد نکوهش است | و حاکى از آن که حق را هنوز نپذیرفته و تمامى دلایل و آیات الهى را نادیده گرفته اند و سرانجامى سخت در انتظارشان مى باشد.

ذیل آیات | روشن مى سازد که راه الهى جز این است و هرگز با شرک آشنایى ندارد.

لـذا بـسـیـارى از مـفـسـران بـزرگ | آیـه یـاد شـده را بـه ایـمان دروغین و شرک مطلق |تفسیر کرده اند.((9)))و همچنین آیه : (اءنزل من السماء ماء فسالت اءودیة بقدرها فاحتمل السیل زبدارابیا و مما یوقدون علیه فى النار ابتغاء حلیة او متاع زبد مثله کذلک یضرب اللّه الحق والباطل فاءما الزبد فـیـذهـب ج فـاء و اءما ما ینفع الناس فیمکث فى الارض کذلک یضرب اللّه الامثال .

للذین استجابوا لربهم الحسنى .

..) رعد /18-17 از آسـمـان آبـى فرو بارید| آن گاه بستر دشتها هر یک فراخور خویش روان گشتند وسیلاب کف انباشته اى برآورد .

و همین گونه فلزات ذوب شده براى ساختن زیورآلات کف برمى آورند.

بـدیـن سـان خـداونـد| بـراى حـق و باطل | مثل مى زند: کفهاى برآمده | فرو مى افتند وبه کنارى مى روند (تباه مى شوند)| ولى آنچه مایه سود مردم است | استوار مى ماند وپایدار مى باشد...

در ایـن مـثـال | خـداونـد مى فرماید: گرچه باطل | احیانا جولانى دارد و پوششى برروى حق قرار مـى گـیـرد| ولى استقرار ندارد و از بلنداى هیاهو فرو مى افتد .

آن گاه چهره تابناک حق | خواهد درخشید.

(للباطل جولة وللحق دولة .

) ((10)) (الحق یعلو و ما یعلى .

) ((11)) (و قل جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا)اسراء /81 بگو حق آمد| و باطل تباه گردید .

باطل همواره تباه شده است .

این آیه | درست همان چیزى را مى گوید که در آیه هجده سوره انبیاء آمده است : (بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق .

و لکم الویل مماتصفون ) هـمـواره | حـق را بـر باطل فرو مى زنیم تا آن را بکوبد و تباه گردد .

واى بر شما ـ که گمان دارید باطل پایدار است ـ از این پندار ناروا.

بنابراین | مقصود از آیات | جدایى حق از باطل و برترى حق بر باطل است .

به عبارت دیگر| حق هیچ گاه پوشیده نیست و مقهور باطل نیز قرار نمى گیرد|بلکه حق همواره پیروز است و باطل شکست خورده .

این | یک اصل است که پایه مکتب عدل را تشکیل مى دهد| و مساءله حسن وقبح عقلى بر همین پایه اسـتوار است .

به علاوه | روایات بسیارى در کنار آیات | براین اصل | صراحت دارند که بدانها خواهیم پرداخت .

ولـى نـویـسـنـده مقال | درست معکوس این راه را پیموده است .

او آیه یاد شده رااین گونه تفسیر مى کند: (هیچ چیز خالص در این جهان یافت نمى شود .

خداى جهان هم بر این نکته انگشت نهاده | آن جا که مـى گـویـد: (انـزل مـن الـسـماء ماء فسالت اءودیة بقدرها...) .

آبى که از آسمان فرو ریزد| ناچار با گل ولاى آمیخته مى شود| و کف بلندى بر آن مى نشیند .

حق و باطل به هم آمیخته اند...

وقـتى باران دین ناب از آسمان وحى بر خاک افهام بشرى مى بارد| ذهن آلوده مى شود و همین که عـقـلـهـا بـه فهمیدن دین زلال همت مى گمارند| داشته هاى خودرا با آن مى آمیزند و آن راتیره مى کنند .

لذا دین دارى و دین ورزى | چون آبى کف آلود| تا قیام قیامت در میان مردم جارى است .

..) چـنان که یاد شد| آیه درصدد بیان آن است که آب زلال دین | بر مردم ریزش مى کند و زمینه هاى نامساعد| آن را آلوده مى کند .

بارى این آلودگى درنگ ندارد|آنچه درنگ دارد| حق است و بس .

ولـى ایـشـان مـى گویند: این آلودگى تداوم دارد و تا قیام قیامت | پیوسته حق به باطل | آمیخته خواهد ماند؟! ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟! در بـحـث پـیـرامـون مساءله حسن و قبح عقلى خواهیم آورد: یکى از سنن الهى درجهان هستى | آشکار بودن جدایى حق از باطل است | که به فطرت و بداهت عقلى بستگى دارد و سنت الهى بر آن جـارى شـده کـه هـرگـز حق به باطل ملتبس (آمیخته ) نگردد و اگر خود نمودى حق و مساءله فطرت و بداهت در کار نبود| معیاردیگرى براى شناخت حق از باطل وجود نداشت .

خـداوند در جاى دیگر| درباره همین آلودگیهاى برخاسته از خاک و خاشاک | که شفافیت وحى را تـیـره مـى کند| مى فرماید که این آلودگیها زود گذرند| ولى چهره حق براى همیشه درخشنده مى ماند.

(و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لانبی الا اذا تمنى اءلقى الشیطان فى اءمنیته فینسخ اللّه ما یلقى الشیطان ثم یحکم اللّه آیاته واللّه علیم حکیم ) حج /52 هـر آن پـیامبر و رسولى که فرستادیم | بر این آرزو بوده است (تا شریعت حق تداوم داشته | فراگیر شـود)| ولـى شـیـطـان بـا وسـوسـه ها و دسیسه ها بر آن مى شود| تاآرزوى پیامبران | آن گونه که خـواسـته اند: پاک و بدون آلایش | و با سلامت | جامه عمل نپوشد .

لذا مى کوشد: جلوى گسترش و تداوم آن را بگیرد| یا آن که آن را آلوده سازد و از مسیر حق منحرف نماید.

خداوند مى فرماید: کوشش شیطان (خاکیان آلوده ) بیهوده است و هدر مى رود.آنچه باقى مى ماند و بـا سـلامت راه خود را طى مى کند| شریعت حق الهى است وحتما آرزوى خیرخواهانه پیامبران | جامه عمل مى پوشد.

پیروزى حق بر باطل

در همین راستا| خداوند مى فرماید.

(کتب اللّه لاغلبن اءنا و رسلى ان اللّه قوى عزیز)مجادله /21 خداوند بر خود نهاده | تا خود و رسولانش پیروز گردند .

خداوند| توانا و حاکم بر همه امور است .

(انا لننصر رسلنا والذین آمنوا فى الحیاة الدنیا و یوم یقوم الاشهاد) غافر /51 پیامبران و دین باوران را در همین جهان | یارى مى کنیم و نیز در آن روزى که همه حضور دارند.

(و لـقـد سـبـقـت کـلـمـتـنـا لـعـبـادنـا الـمـرسـلـیـن .

انـهـم لـهـم المنصورون .

و ان جندنا لهم الغالبون )صافات /173-171 در ازل بـراى بـندگان فرستاده خود| چنین تقدیر کرده ایم که مظفر و منصور باشند وجبهه حق همواره پیروزمند باشد.

و درباره شیطان گوید: (ان کید الشیطان کان ضعیفا) نساء/76 دسیسه ها و نقشه هاى شوم شیطان | همیشه ناتوان مى باشد.

امام صادق (ع ) مى فرماید: (لـیـس مـن باطل یقوم بازاء الحق الا غلب الحق الباطل .

وذلک قوله تعالى : (بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق ) ((12)) هیچ باطلى در مقابل حق قرار نمى گیرد| مگر آن که حق بر باطل پیروزمى گردد.

حضرت همچنان فرموده است : (اءبـى اللّه اءن ى عـرف باطلا حقا .

اءبى اللّه ان یجعل الحق فى قلب المؤمن باطلالاشک فیه .

و اءبى اللّه اءن یـجعل الباطل فى قلب الکافر المخالف حقا لاشک فیه .

ولو لم یجعل هذا هکذا ما عرف حق مـن بـاطـل .

) ((13)) سـنـت جـاریـه الـهـى بـر آن است تا هیچ باطلى | چهره حق به خود نگیرد.

(یعنى باطل مشتبه گردد و به صورت حق جلوه کند) .

و هیچ حقى در دل دین باوران |باطل جلوه نـکـند| به گونه اى که بدون شک آن را باطل شمرند| هرگز .

و هیچ باطلى در دین دین ناباوران | حق صرف جلوه نکند| یعنى حق و باطل هر دو ذاتا خودنماهستند و اگر چنین نبود هیچ گاه حق از باطل شناخته نمى شد| یعنى تشخیص حق از باطل فطرى است .

سخن مهم این است | که مراد از پیروزى چیست ؟ در ذیـل بـحث از معیار حسن و قبح | سخنى درباره کوشش انبیا داریم | که هدرنرفته است و آنان پیروز شده اند و شیطان نتوانسته زحمات آنان را تباه سازد.

سر مطلب در این است که پیروزى | پیروزى فیزیکى شخص نیست | بلکه پیروزى هدف است .

انبیا(ع ) مطالبى را به عنوان ارزشهاى والاى انسانى | بر بشر عرضه کردند و باتمامى درگیریهایى که میان انبیا و مستکبران در طول تاریخ صورت گرفته | درنهایت انبیا پیروز گشته و توانسته اند این ارزشها را به جامعه بشرى بقبولانند| وآنان نیز پذیرفته اند.

امروزه در سراسر جهان و در تمامى صحنه هاى مبارزاتى | تعالیم انبیا حاکم است .

کسى وجود ندارد که آن ارزشها را نپذیرفته باشد| هر چند عمل نکند .

این |همان پیروزى حق بر باطل است و هرگز حق | نه مشتبه گشته و نه مقهور باطل گردیده است .

پیوسته | حق و حقیقت پیروز است و آشکار.

این | همان معناى پیروزى انبیاست و شکست جنود ابلیس در مقابل جنودالرحمان .

سید الشهداء(ع ) هنگام عزیمت به عراق | در نامه اى به بنى هاشم مى نویسد: (اءمـا بعد فانه من لحق بى منکم استشهد| و من تخلف لم یبلغ مبلغ الفتح .

والسلام .

) ((14)) هر که به من بپیوندد| به شهادت مى رسد و هر که تخلف ورزد| به سر منزل پیروزى نرسیده است .

ظاهر این پیام | متناقض است | هر که آید| به شهادت مى رسد| و هر که نیاید|پیروز نشده است ؟! آرى اگر پیروزى را از دیدگاه شخصى بنگریم | صدر و ذیل کلام | با هم سازش ندارد| ولى اگر از دیـدگـاه هـدف والاى انـسـانى نظاره کنیم و هدفى را که امام (ع )دنبال مى کرد| در نظر آوریم | خـواهـیم یافت که پیروزى در همان شهادت در راه حق است .

بارور شدن درخت تنومند اسلام | و شکوفا شدن شاخه هاى گسترده و سر به فلک کشیده آن | با خون پاک شهیدان است .

سید قطب | مفسر ادیب معاصر ذیل تفسیر آیه : (انا لننصر رسلنا والذین آمنوافى الحیاة الدنیا) (غافر /51) مى گوید: (اگـر بخواهى نصرت الهى را تجسم یافته مشاهده کنى | آن را در صحنه کربلا روزعاشورا خواهى دیـد کـه چگونه این شهید انسانیت | با جانفشانى خود و یاوران باوفایش | عرصه را بر باطل گرایان تـنـگ کـردند و خود را بر قله فتح و ظفرمندى نشاندند| که براى همیشه آوازه این فتح و پیروزى طنین انداز است | و براى همه نسلها الگوى پیروزمندى و نصرت الهى را مجسم ساختند.

آرى ایـن گـونه بود که امام حسین (ع ) با فداکارى و از جان گذشتگى | در پیشگاه عقیده و آرمان مـقـدس خـود| و بـراى رسیدن به هدف اقصى | و یارى نمودن حق واعتلاى کلمة اللّه فى الارض | پیروزى و نصرت الهى را نصیب خودگردانید.)((15)) نسبیت حق و باطل

آیا حق و باطل | یک واقعیت اصیل هستند| یا اعتبارى و نسبى ؟ امـور اعـتـبـارى دو گونه اند: اعتبارى محض و اعتبارى انتزاعى | که به منشاء انتزاع خود بستگى دارد| مثل : زوجیت اربعه .

اعتبارى محض | منشاء انتزاعى ندارد| جزاعتبار معتبر| گرچه بناى عقلا باشد| مانند: ملکیت و زوجیت .

هر دو گونه امور اعتبارى | در مقابل امور حقیقى که تحقق عینى دارند و اموروهمى | که اساسا از وجود بهره اى ندارد| از واقعیات شمرده مى شوند.

واقعیات گرچه تحقق عینى ندارند| ولى از وجود بهره مند مى باشند و تمامى امور اعتبارى محض یا انتزاعى | چون از وجود بهره مندند| واقعى شمرده مى شوند.

در کـنـار امـور اعـتـبارى | امور دیگرى هستند که اعتبارى نیستند| ولى در عین حال واقعى اند و اصالت دارند .

این اصالت در مقابل اعتبار است | یعنى نه تحقق عینى دارند| مانند اعیان خارجیه | و نه وهمى هستند| که از وجود بهره اى نداشته باشند| و نه اعتباریند که حالت نسبى و اضافى داشته بـاشـنـد و بـا ایـن حـال واقـعیت دارند| مانند غالب صفات نفس و از جمله | مصالح و مفاسدى که زیربناى احکام شریعت را تشکیل مى دهند.

از ایـن رو| احـکام شریعت | چه وضعى و چه تکلیفى | گرچه از امور اعتبارى محض و احیانا انتزاعى محسوب مى شوند| ولى زیربناى همه آنها امور واقعى تاءصلى است | که از واقعیتهاى اصیل حکایت دارند و همچنین معارف اسلامى |همگى از واقعیات اصیل مى باشند.

بدین سان | به کار بردن حق یا حقیقت درباره دین ـ چه در اصول و چه در فروع ـ ناظر به واقعیات اصـیـلـى اسـت | کـه برحسب اختلاف فهمها قابل تغییر و تبدیل نیست | مخصوصا بر مبناى مکتب تخطئه | که اختیار مذهب تشیع است .

لـذا هـیـچ یـک از اصـول و فروع دین | با اختلاف مشارب و سلیقه ها| یا مکتبها ومذهبها| یا تفاوت فهمها تغییرپذیر نمى باشد.

به عنوان نمونه | عدل و حکمت الهى | مورد منازعه میان مکتب اعتزال ومکتب اشعرى است .

مکتب اعـتـزال | چـون خدا را متصف به عدل و حکمت مى داند| مساءله جبر در تکلیف را از اساس منتفى مى داند .

در برابر| مکتب اشعرى براى اثبات بسط قدرت الهى و نامحدود بودن حاکمیت مطلقه او| مساءله عدل وحکمت را منتفى دانسته و جبر در تکلیف را روا شمرده اند.

سرانجام | خداوند| یا عادل و حکیم هست یا نیست ؟ جبر در تکلیف هست یانیست ؟ بـر هـر فرض | ثبوتا یکى درست مى گوید و دیگرى نادرست و نمى توان گفت :ثبوتا هر دو درست مـى گـویـند| یا گفتار هر دو ـ که متناقض است ـ حق مى باشد!بلکه بناچار یکى حق مى گوید و دیگرى باطل | زیرا واقعیت اصیل یکى از این دومى باشد.

همچنین در باب وضو| در آیه شریفه آمده است : (یا اءیها الذین آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فاغسلوا وجوهکم و اءیدیکم الى المرافق وامسحوا برؤوسکم و اءرجلکم الى الکعبین )مائده /6 در فـقه مذاهب اربعه | در (اءرجل ) فتوا به (غسل ) داده اند| به گمان این که (واءرجلکم ) عطف به (اءیدیکم ) مى باشد| لذا همان گونه که دستها را باید شست | پاهانیز باید شسته شود.

ولـى در فقه جعفرى | آن را عطف بر (برؤوسکم ) مى دانند| لذا باید پاها را مسح نمود. ((16)) اکنون مـى پـرسـیـم : (وارجلکم ) عطف بر (ایدیکم ) است یا بر (برؤوسکم )؟ و آیاباید پاها را شست یا مسح نمود؟ کدام فهم یا کدام برداشت صحیح است و دیگرى باطل ؟ اگر گفته شود: هر دو| پس باید میان غسل و مسح جمع نمود .

و اگر بگویید:یکى از آنها| آن یکى کدام است ؟ گو این که مفسران روشنى امثال شیخ محمد عبده | ترجیح داده که عطف بر(برؤوسکم ) است | تا فـاصـلـه بـه اجنبى بین معطوف و معطوف علیه ایجادنشود. ((17)) و نیز در مسائل اختلافى میان معتزله و اشاعره | امروزه مکتب اعتزال جاى خود را پیدا مى کند.

ایـن گـونـه | اختلاف نظرها میان مکتبهاى مختلف و مذاهب گوناگون بسیاراست | که نمى توان تمامى آنها را صواب دانست | مانند اختلاف میان دانشمندان در دیگر علوم طبیعى و ریاضى و حتى علوم انسانى .

حـقـیـقـت آن است که کسانى این گونه مسائل را درباره ادیان مطرح مى کنند| که اساسا | پایه اى بـراى دیـن قـائل نـیـسـتـنـد| یا از تیپ (صلح کل ) ـ یکى از نظریات صوفى گرایانه یونان قدیم ـ مى باشند| که کم و بیش در زبان شعراى اسلامى صوفى منش | جریان یافته است .

یا از زمره روشنفکران غربى هستند که دین را برخاسته از فرهنگهاى حاکم برجوامع دانسته اند| لذا اصل وحى را منکرند و واقعیتى براى ادیان قائل نمى باشند.

نـویـسـنـده مـحـتـرم ما| گرچه خود از دین باوران است و حقیقت گرا| و به اصطلاح خواسته به گونه اى میان این ضد و نقیضها جمع نماید و تصریح مى کند: مرادنسبیت حق و باطل هم نیست .

..

ولى دلایل و شواهدى که مى آورد| گریزى از باورنسبیت برایش نمى گذارد.

بـه عـنـوان نـمونه | قصه پیل | که در تاریکى بدى | و گروهى هر یک دست خود براو مى نهاد| یکى خرطوم و دیگرى پا| و سومى گوش | و چهارمى دست بر پشت اونهاد| و هر یک برحسب لمس کف | وجـود فـیـل را تـشـخـیـص مـى داد| کـه اگـر شـمـعى وجود داشت | همگى به اشتباه خود پى مـى بـردنـد. ((18)) وى از ایـن داسـتـان چـنـیـن نـتیجه مى گیرد که اختلاف نظرها| برحسب اخـتـلاف منظرهاست | چون همگى در تاریکى قفس آدمیت قرار گرفته اند و تا از این تنگنابیرون نیایند| به حقیقت امر واقف نشوند.

و نیز مثالى را که دکتر على الوردى آورده | دلیل بر صحت همه نظرها گرفته است | زیرا هر یک از آنچه مى بیند| خبر مى دهد و واقعیتى که او مى بیند| همان است .

مـغـالطه در این جاست که دین | اختلاف منظر ندارد: (ذلک الکتاب لاریب فیه ) وحتى راه درمان متشابهات را ـ که اندکند ـ با مراجعه به محکمات (هن ام الکتاب )نشان داده است .

مـنطق قرآن آن است که دین | جاى شبهه نیست و آنان که به دنبال شبهات مى روند| بداندیشان و بـیـمـاردلان هـستند .

بدین سان هر که خطا رفته | بدان روست که از راهى که قرآن و اسلام نشان داده | نرفته و خودسرانه ره پیموده است .

تقصیر یا قصور؟

تقصیر| کوتاه آمدن و قصور| کوتاه بودن دست است .

شاید بیشتراختلاف نظرها| یا اختلاف مذاهب و آراء پیرامون مسائل دینى | از نوع دوم باشد.برخى رسیده اند و برخى نرسیده اند و چه بسا هیچ کدام نـرسـیـده بـاشند و این |مقتضاى مکتب (تخطئه ) است .

بدین سان | آن که نرسیده | معذور است و مـاءجـور.(لـلـمـصـیب اءجران | و للمخطئ اءجر واحد.) ((19)) اما این که گفته شود همه به واقع رسـیده اند| درست نیست | زیرا واقعیت یکى بیش نیست و با اختلاف نظرها| متحول نمى شود| مگر بر مبناى مکتب (تصویب ) که در حقیقت | انکار واقعیت را مى رساند.

از ایـن رو و بنا بر مکتب (تخطئه )| درباره اختلاف نظرها یا اختلاف برداشتها|مساءله (حق و باطل ) مطرح نیست | بلکه صرفا صواب و خطاست .

حـق و بـاطـل | در مـورد تـقـصـیر به کار مى رود .

کسى که حق را شناخته و بنا برمصالحى آن را نـپـذیرفته | یا سعى مى کند تا باطل خود را حق جلوه دهد| اوست که راه ضلالت را پیش گرفته و رفتار او باطل است و شخص او گنهکار.

بـنابراین | اختلاف نظرها که از روى (قصور) باشد| در صورت خطا بودن | نه باطل است و نه گناه | بلکه صرفا اشتباه است و معذور| و احیانا (اگر به آنچه رسیده عمل کند) ماءجور.

صـدوق عـلـیـه الـرحـمـة در باب (ثمانیه ) کتاب خصال | از امام صادق (ع ) حدیثى آورده | که مولا امیرمؤمنان (ع ) فرمود:

(بـهشت را هشت در است | که اولین آن براى انبیا و صدیقین است | دومین براى شهدا و صالحین | پـنـج در بـراى مـؤمـنـان راستین و هشتمین در براى دیگر مردمان که با حق و حقیقت در ستیز نباشد.)((20)) خطوط متوازى ؟!

نـویـسـنـده مـقـال | از ادیان و مذاهب مختلف | با عنوان خطوط متوازى یاصراطهاى مستقیم یاد مى کند و مساءله انحصار حق و هدایت کامل را در یک مکتب یا مذهب | از کوته نظرى مى داند.

وى مى گوید: (اسـلام سـنـى فـهـمى است از اسلام | و اسلام شیعى | فهمى دیگر| و اینها و توابع واجزایشان همه طـبیعى اند و رسمیت دارند .

همیشه هر فرقه اى | خود را حق دیده ودیگران را باطل | کسى در این فکر نبوده که این تکثر اجتناب ناپذیر تفاسیر وفهمهاست که گریبان هیچ مکتبى از چنگال آن رها نیست .

از نظرگاه است اى مغز وجود ـــــ اختلاف مؤمن و گبر و جهود مـولوى در این بیت شعر| سه دین بزرگ را نام مى برد| و مى گوید: اختلاف این سه |اختلاف حق و بـاطـل نـیست | بلکه دقیقا اختلاف نظرگاه است .

آن هم نه نظرگاه پیروان ادیان | بلکه نظرگاه انبیا .

حقیقت یکى بوده است که سه پیامبر از سه زاویه به آن نظر کرده اند| یا بر پیامبران سه گونه و از سه روزنه تجلى کرده است و لذا سه دین عرضه کرده اند.

بـنـابـرایـن | سـر اخـتلاف ادیان | نه فقط تفاوت شرایط اجتماعى یا تحریف شدن دینى بوده | بلکه تجلیهاى گونه گون خداوند عالم | همچنان که طبیعت رامتنوع کرده | شریعت را نیز متنو ع کرده است .

عباراتنا شتى و حسنک واحد ـــــ و کل الى ذاک الجمال یشیر ایـن نـکته را باید به گوش جان شنید و تصویر و منظر را باید عوض کرد و به جاى آن که جهان را واجد یک خط راست و صدها خط کج و شکسته ببینیم | باید آن رامجموعه اى از خطوط راست دید که تقاطعها و توازیها و تطابقهایى با هم پیدامى کنند.) آن گاه فرضیه (صراطهاى مستقیم ) را مطرح مى کند و به این نتیجه مى رسدکه پیروان مذاهب | در کـثـرت و اخـتلاف | با چشم دیگرى نظر کنند و چنین نپندارندکه هر کس چند ماده اعتقادى خاص در ذهن دارد (شیعه | سنى | پروتستان |کاتولیک ) مهتدى و ناجى است و بقیه ضال و هالکند! قرآن | درست | خلاف این فرضیه را مطرح مى سازد: اولا| میان انبیاء و شرایع آسمانى | اختلافى نیست و همه یک چیز مى گویند واز یک دریچه بر آنان افاضه شده و همگى حامل یک پیام اند: (ان الدین عنداللّه الاسلام ) آل عمران /19 (و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فى الاخرة من الخاسرین ) آل عمران /85 و همه پیرو ملت حنیف ابراهیمى اند: (قل اننى هدانى ربى الى صراط مستقیم دینا قیما مله ابراهیم حنیفا) انعام /161 (ثم اوحینا الیک ان اتبع ملة ابراهیم حنیفا)نحل /123 (یـا ایـهـا الذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا و اعبدوا ربکم وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون .

و جاهدوا فى اللّه حـق جـهـاده هـو اجـتـبـاکـم و ما جعل علیکم فى الدین من حرج ملة اءبیکم ابراهیم هو سماکم المسلمین من قبل و فى هذا لیکون الرسول شهیداعلیکم و تکونوا شهداء على الناس )حج /78 (ومن احسن دینا ممن اسلم وجهه للّه وهو محسن واتبع مله ابراهیم حنیفا) نساء /125 (و مـن یـرغـب عـن ملة ابراهیم الا من سفه نفسه و لقد اصطفیناه فى الدنیا و انه فى الاخرة لمن الصالحین .

اذ قال له ربه اسلم قال اسلمت لرب العالمین .

و وصى بها ابراهیم بنیه و یعقوب یا بنى ان اللّه اصطفى لکم الدین فلا تموتن الا و انتم مسلمون )بقره /132-130 (و قالوا کونوا هودا او نصارى تهتدوا قل بل ملة ابراهیم حنیفا و ما کان من المشرکین .

قولوا آمنا باللّه و مـا انـزل الـینا و ما انزل الى ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و الاسباط| و ما اءوتى موسى و عـیـسى و ما اءوتى النبیون من ربهم لانفرق بین اءحد منهم و نحن له مسلمون .

فان آمنوا بمثل ما آمنتم به فقد اهتدوا و ان تولوا فانما هم فى شقاق .

..) بقره /137-135 ثـانـیـا| قرآن فقط یک شریعت را خط راست و صراط مستقیم مى داند و بقیه طریقها را انحرافى و گمراهه مى شمرد.

از دیدگاه قرآن | هدایت یک سویى است و ضلالت در جهتهاى گوناگون وانحرافى است .

هر که آن راه را یافت و شناخت | سپس پذیرفت | بر هدایت است و راه سعادت را رهسپار گشته | به رضوان الهى منتهى مى شود.

و هر که آن را یافت و نپذیرفت | بر ضلالت است | و راه شقاوت را پیش گرفته است .

و هر که دست او کوتاه بود و نتوانست حقیقت را دریافت کند| جاهل است ومعذور.

وظیفه و سرانجام هر یک از این سه گروه | در قرآن مشخص شده است .

در سـوره حمد| از خداوند درخواست مى شود تا صراط مستقیم را رهنمون گردد:(اهدنا الصراط المستقیم ).

و آن | هـمـان صـراط رهـیافتگان است که دست عنایت الهى بر سر آنان قرارگرفته است : (صراط الذین انعمت علیهم ).

امـا دو گـروه دیگر از این قرارند: گروهى که مقاومت ورزیده و مورد خشم الهى قرار گرفته اند: (غـیر المغضوب علیهم ) و گروهى که راه را نیافته | سرگردان وحیرانند: (و لا الضالین ) .

ضلالت در این جا| تنها سرگردانى و ره گم کردن است .

در حدیث آمده است :

جـابـربـن عبداللّه انصارى مى گوید: نزد پیامبر گرامى (ص ) نشسته بودیم | که باانگشت یک خط مـستقیم ترسیم نمود| و دو خط دیگر در چپ و راست آن کشید.سپس دست مبارک بر خط میانه نـهـاد و فـرمـود: (هـذا سـبـیل اللّه ) این راه خدا است .

آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: (و اءن هذا صـراطى مـسـتـقـیما فاتبعوه و لاتتبعواالسبل فتفرق بکم عن سبیله ) (انعام /153)| این یگانه راه مستقیم به سوى حق مى باشد| همان را دنبال کنید و دیگر راهها را نروید که پراکنده مى شوید و از راه خدا جدا مى گردید.((21)) هادى بودن خداوند

یـکـى از ویـژگـیـهـاى بـارز الـهى | صفت هدایت اوست | که همه خلایق | بل تمامى موجودات را دربرمى گیرد: (ربنا الذى اءعطى کل شى ء خلقه ثم هدى )طه /50 (سبح اسم ربک الاعلى .

الذى خلق فسوى .

والذى قدر فهدى )اعلى /3 درباره انسان مى گوید: (اءلم نجعل له عینین .

و لسانا و شفتین .

وهدیناه النجدین )بلد /10 (انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا)انسان /3 در مـسـاءله هدایت و ضلال | به شرح از مراحل هدایت الهى ـ از فطرت تا عقل وشریعت | و عنایت و در نهایت عصمت ـ بحث کرده ایم .

خـداونـد| هدایت خویش را از هیچ کس و هیچ موجودى دریغ نداشته و امکانات لازم را در اختیار هـمـگـان قـرار داده اسـت و هـیچ گونه تبعیضى در این ساحت قدس الهى راه ندارد .

ولى افراد و گروهها| تا خود چه بخواهند| و چگونه از این امکانات بهره ببرند؟ خداوند به آدم و حوا| موقع رانده شدنشان به زمین | چنین گوشزد مى کند: (فاما یاءتینکم منى هدى فمن اتبع هداى فلایضل ولایشقى .

ومن اءعرض عن ذکرى فان له معیشة ضـنـکا و نحشره یوم القیامة اءعمى .

قال رب لم حشرتنى اعمى و قد کنت بصیرا .

قال کذلک اءتتک آیاتنا فنسیتها و کذلک الیوم تنسى .

وکذلک نجزى من اءسرف و لم یؤمن بیات ربه و لعذاب الاخرة اءشد وابقى ) طه /127-123 از ایـن رو| خداوند کسانى را که از این همه امکانات رایگان بهره نبرده و بر خودستم روا داشته اند| نکوهش مى کند: (و من اءظلم ممن ذکر بیات ربه فاءعرض عنها و نسى ما قدمت یداه انا جعلناعلى قلوبهم اءکنة اءن یفقهوه و فى آذانهم وقرا و ان تدعهم الى الهدى فلن یهتدوااذا ابدا)کهف /57 (و من اءظلم ممن ذکر بیات ربه ثم اءعرض عنها انا من المجرمین منتقمون ) سجده /22 بـه علاوه یادآور شدیم : خداوند در صفت هادى بودن | پیروز و غالب است وامروزه تعالیم انبیاء(ع ) حاکم بر اندیشه انسانى است و شیطان | مغلوب و شکست خورده است : (هو الذى اءرسل رسوله بالهدى و دین الحق لیظهره على الدین کله و کفى باللّه شهیدا)فتح /28

ایـن آیـه در سوره توبه و سوره صف نیز تکرار شده | با ذیل (ولو کره المشرکون ).((22)) سخن امام على (ع )

امـا سـخنى را که نویسنده مقال از مولا امیرمؤمنان (ع ) به عنوان شاهد مثال آورده و گمان برده است که مقصود: آمیخته شدن حق و باطل است | که همیشه وجود داشته .

. .

این گونه نیست .

روى سـخـن حضرت به کسانى است که دو نقش حق و باطل را بازى مى کنند| تا مردم را فریب دهند و مایه فتنه و آشوب گردند|زیرا اگر براساس حق صریح یا باطل صریح رفتار کنند| مطلب بر کسى مشتبه نمى شود و راه فتنه و آشوب و رخنه شیطان بسته مى شود.

بنابراین | حضرت این سخن را در جهت بیان علل فتنه ها و رخنه هاى شیطانى | ایراد فرموده اند و در واقع نکوهشى است از رفتار دو رویه بازیگران سیاست آن روز.

امام (ع ) مى فرماید: (انـما بدء وقوع الفتن اءهواء تتبع | و اءحکام تبتدع .

یخالف فیها کتاب اللّه | و یتولى علیها رجال رجالا على غیر دین اللّه .

فلو اءن الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف على المرتادین .

و لو اءن الحق خلص مـن لـبـس الـبـاطل | انقطعت عنه اءلسن المعاندین .

و لکن یؤخذ من هذا ضغث | و من هذا ضغث | فـیـمـزجـان فـهـنـالـک یـسـتـولـى الـشـیـطـان عـلـى اءولـیائه و ینجو الذین سبقت لهم من اللّه الـحـسـنـى .

) ((23)) هـمـانـا آغـاز پیدایش فتنه و آشوبها| پیروى از خواسته هاى نفسانى است وبـدعـتهایى که در شریعت پدید مى آورند| که مخالف کتاب خداست .

گروهى | گروه دیگر را| بر آنچه برخلاف دین خدا است | یارى مى دهند.

اگـر بـاطـل بـا حـق درنـیامیزد ـ که بر دست فتنه جویان آمیخته گشته ـ هر آینه برحق جویان پـوشیده نمى ماند و اگر حق | به باطل پوشیده نمى شد| بدخواهان رامجال طعنه زدن نبود .

لیکن بـرگـرفـتـه اى از ایـن | و برگرفته اى از آن را گیرند و با هم درآمیزند| آن گاه است که شیطان فرصت یابد و راه رخنه را به دست آورد| تا برکسانى که پیرو اویند چیره شود| ولى کسانى که مورد عنایت الهى قرار گرفته اند|جان به سلامت برند.

این شیوه جاه طلبان فرصت طلب و عوام فریب است | همان شیوه اى که سیاستمداران تاریخ همواره | پـیشه خود قرار داده و مى دهند| زیرا اگر یکسره باطل بگویند| مردم از آنان روگردان مى شوند و اگـر بـخـواهـند یکسره حق بگویند| جایگاه خود را از دست مى دهند و از همدستى شیطان ناکام مى مانند.

ابـن ابـى الـحـدیـد| در ذیل فرمایش مولا امیرمؤمنان (ع ): (لولا الدین والتقى لکنت اءدهى العرب ) مى گوید: (دیـگـر خلفا| به آنچه مصلحت وقت اقتضا مى کرد و براى سازش حکومت خودتوافق داشت | عمل مى کردند| چه موافق شرع باشد| چه نباشد .

بدون شک | کسى که طبق دید خود عمل کند و پایبند ضوابط و قیودى که مانع راه اوست نباشد| بهترمى تواند با خواسته هاى مشروع و نامشروع موافقت نماید و حکومت خود را استوارسازد.

ولى على (ع ) چنین نبود| جز به مر حق | به چیز دیگر نظر نداشت | لذا نتوانست بامردم زمانه خویش از در سازش درآید.)((24)) اصطلاح کفر و ایمان

مـایـه شـگـفتى است که برخى اصطلاح کفر و ایمان را| یک راهزنى فقهى آزمینى دانسته و آن را پوششى بر حقیقت آشکار آسمانى گرفته اند.

نامبرده چنین مى گوید: (آنچه در این جا راهزنى مى کند| عناوین کافر و مؤمن است | که عناوینى صرفافقهى ـ دنیوى است و مـا را از دیـدن واقـع بـازمـى دارد .

بـرداشتن این گونه تمایزات ظاهرى در مقام تحقیق | و نظر دوختن در عالم | از درون اسم (هادى ) خداوند| کلیدحل مشکل و هضم و قبول کثرت است ! و نـیـز اذعان به رحمت واسعه الهى | و کامیابى رسولان وى | و ناتوانى کید شیطان | وبسط نوازش دستان نوازشگر خداوند بر سر عالمیان و آدمیان است !) جـاى بـحـث نـیـست که خداوند را با نام (هادى ) مى شناسیم .

هدایت عامه ورحمت واسعه الهى | سـراسـر وجـود را فـراگـرفـته است : (و رحمتى وسعت کل شى ء)(اعراف /156) و مساءله (هدى للعالمین ) و (هدى للناس )| جاى تردید نیست : (وکفى بربک هادیا و نصیرا) فرقان /31 ولى اصطلاح کفر و ایمان | یک اصطلاح قرآنى و الهى است و از زبان پروردگارمطرح گردیده و با هـمـان مفهوم در سنت و سپس در فقه آورده شده است .

این گفتار که اصطلاح کفر و ایمان | یک راهزنى فقهى و زمینى است | گفتارى است کاملا جفاگونه .

مؤمن به کسى گویند که حق را یافته و آن را باور داشته و پذیرفته و براساس آن رفتار مى کند| لذا راه سعادت را پیش گرفته | به ساحل نجات خواهد رسید: (ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریة .

جزاؤهم عند ربهم جنات عدن تجرى من تحتها الانهار خالدین فیها اءبدا رضى اللّه عنهم و رضواعنه ذلک لمن خشى ربه )بینه /8-7 کـسـانـى کـه ایـمان آورده | کارهاى نیک انجام دهند| اینان بهترین مردم اند .

پاداش آنان | سعادت اخروى و حیات جاوید است .

خداوند از آنان خشنود و آنان از خداخشنودند .

البته این درباره کسانى است که خدا را پروا دارند.

الـبـتـه تفسیر و تبیین ایمان و این که به چه ایمان آورند| و درجات ایمان | وشرایط آن | به شرح در قرآن توضیح داده شده و نیز سعادت و رستگارى و رضوان الهى | به طور کامل تبیین شده است .

در بـرابـر| کافر به کسى گویند که حق را شناخته | ولى سعى در پنهان داشتن آن دارد ((25)) )) و چنین وانمود مى کند که آن را باور ندارد و لذا ایستادگى در مق حق از خود نشان مى دهد: (وجحدوا بها و استیقنتها اءنفسهم ظلما و علوا)نمل /14 ظالمانه و مستکبرانه | آن را انکار نموده | با آن که در دل به آن یقین داشتند! لذا خداوند درباره کافران ـ به این معنى ـ مى فرماید: (ان الـذین کفروا من اهل الکتاب و المشرکین فى نار جهنم خالدین فیها اولئک هم شر البریة )بینه /6 کـسـانى که کفر ورزیدند| چه از پیروان شرایع پیشین (منحرف شده ) باشند| و چه بت پرستان | هر آینه جاودانه در آتش دوزخ خواهند سوخت .

اینان پست ترین مردم به شمار مى روند! پـر روشـن اسـت که مقصود آیه | کسانى اند که حق را از نزدیک شناخته اند و درمقابل آن مقاومت کـرده انـد| لـذا پست ترین انسانها شمرده شده اند| زیرا وجدان وفطرت و عقل و اندیشه پاک را| در نهاد خود لگدمال کرده اند و بدین سبب خلود درشقاوت سرمدى را براى خود فراهم ساخته اند.

بـدیـن سـان فقیهان و متکلمان | ایمان و کفر را با همین اصطلاح قرآنى به کاربرده اند و هرگز از پیش خود چیزى بر آن نیفزوده یا از آن نکاسته اند| یا تفسیرى جدا از قرآن بیان نداشته اند.

در این میان یک گروه دیگر باقى مى ماند: کسانى که حق را نیافته یا هنوزنشناخته اند| یا به اشتباه رفـتـه انـد .

ایـنـان جـاهل قاصر شمرده مى شوند| لذا معذورند وعقوبت آنان نشاید| به شرحى که گذشت .

(اللّه ولـى الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الى النور والذین کفروا اولیاؤهم الطاغوت یخرجونهم من النور الى الظلمات اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون )بقره /257 خـداونـد| دیـن باوران را زیر پوشش عنایت خویش قرار داده | پیوسته بر بینش آنان مى افزاید| ولى دین ستیزان زیر پوشش طاغوت قرار گرفته | همواره آنان را درگمراهیها رهسپار مى سازند.

خـداوند در این آیه | گروه مؤمنان را از گروه کافران جدا ساخته و راهى که هریک مى روند| و به جـایـى کـه مـى رسـنـد| مـشـخـص نموده است .

بدین سان یکى راه سعادت و دیگرى راه شقاوت مى پیماید: (فـمـنـهـم شقى و سعید .

فاءما الذین شقوا ففى النار لهم فیها زفیر و شهیق .

خالدین فیها ما دامت السماوات والارض الا ما شاء ربک ان ربک فعال لما یرید .

واما الذین سعدوا ففى الجنة خالدین فیها ما دامت السماوات والارض الا ماشاءربک عطاء غیر مجذوذ)هود /108-105 برخى شقى و نگون بخت و برخى سعید و نیک بخت .

آنان که نگون بخت اند| درآتش جاوید سوزند.

و آنان که نیک بخت اند| در بهشت برین جاویدان بیاسایند.

این است منطق قرآن | که تنها راه رستگارى را در دین باورى دانسته و دین حق را تنها شریعت ناب مـحـمـدى ـ ابـراهـیـمى شمرده و براى ره یافتن | تنها یک راه مستقیم نشان داده و دیگر راهها را منحرف و کج و بیراهه گرفته است : (و اءن هذا صراطى مستقیما فاتبعوه ولاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون ) انعام /153 ایـن | تـنها راه مستقیم به سوى حق است | همان را پیروى کنید و از دیگر راههانروید| که شما را از یافتن راه حق پراکنده مى کند .

این سفارشى است باشد تا باپروا باشید.

از ایـن رو| از دیـدگاه قرآن | حق یکى بیش نیست | نه تعدد دارد و نه تکثر .

نه قابل تجزیه است و نه قـابـل تـبـعیض .

همه پیامبران یک گفتار داشتند و تمامى گفتار آنان | حق محض بوده است .

راه خـدایـى و صـراط مـستقیم | همان است که همه شرایط الهى ارائه داده اند .

بیرون از شریعت الهى | خطوط پراکنده وگمراه کننده است .

اصـطلاح ایمان و کفر نیز در همین راستا شکل گرفته است و چیزى نیست که فقها و زمینیان آن را بافته و ساخته باشند.

ولـى نـویسنده محترم یاد شده | علاوه بر این که نیش قلمش از جاده ادب لغزیده و تعبیر (راهزنى فقهى زمینى ) را به کار برده | با ترفندى ماهرانه به سبب هراس از مقابله با قرآن | خواسته خود را در مقابل فقها قرار دهد| تا وانمود کند که بازمینیان درگیر است نه با وحى آسمانى ! اما چه خواسته و چه نخواسته باشد| خود را آشکارا در مقابله با صراحت قرآن قرار داده و پندار کهنه و پـوسـیـده اى کـه صـوفیان سوفسطایى منش در عهد باستانى یونانى قدیم | با عنوان (صلح کل ) مطرح ساخته اند و امروزه دین ناباوران غربى باعنوان (پلورالیزم ) مطرح نموده اند| پذیرفته است و بیهوده تلاش مى کند آن را بادید قرآن و شریعت و گفته هاى عارفان اهل طریقت | سازش دهد! ترسم نرسى به منزل اى اعرابى ـــــ کین ره که تو مى روى به ترکستان است

تاءثیر فرهنگ عرب

یـکى از شواهد تاءثیرپذیرى امثال نویسنده مقال | از القاءات دین ناباوران غربى |دیدگاهى است که گاه و بیگاه از زبان یا نوشته آنان آشکار مى شود و بر این باورندکه قرآن کریم | یا به طور کلى احکام شـریعت | متاءثر از فرهنگ عرب است | که اگر درمحیط دیگر بود| به گونه دیگرى مى بود .

یا اگر در امتداد زمانى بیشترى مى بود| ازتجربه هاى زمانى فزونترى برخوردار مى گردید...

وى چنین مى نویسد: (آیـا اگـر حیات مبارک | طولانیتر مى شد| و یا وقایع تاریخى مهم دیگرى در طول عمر ایشان رخ مـى داد| حـجـم قـرآن از این که هست | بسى افزونتر نمى گشت ؟ وکتاب مرجع مسلمانان | واجد نکته هاى روشنگر بیشترى نمى شد؟ مگر قرآن | پا به پاى حوادث زمانه رشد نیافته و پیش نیامده است ؟ اینها همه نشان مى دهد که دین وقتى وارد تاریخ مى شود تا چه حد تاریخى و بشرى مى شود...

و همین است معنى دقیق تنزیل کتاب | که در قرآن کریم بدان اشارت رفته است .

این سرنوشت هر دینى و هر مسلکى است .

بل سرنوشت هر موجودى است که پابه خراب آباد تاریخ و طبیعت مى نهد و جامه بشریت و مادیت مى پوشد.

تحمیل زبان قوم (عربى ـ عبرى ـ یونانى ) ((26)) )) بر دین | اولین و آشکارت تحمیل و تنزیل است و پـس از آن امـواج خونفشان بسیارى است که برمى خیزد ودین را در کام مى کشد و آشکار مى کند: (که دین آسان نمود اول | ولى افتادمشکلها).

بر دین این چنین | نه بار بسیار مى توان داد| و نه به نام آن کارهاى بسیار مى توان کرد...) او در همین راستا مى گوید: (هـمـچنین است تجربه پیامبر اسلام از نعیم اخروى و بهجت و لذت معنوى | که درمقام بیان | در قالب (حور) (زنان سیه چشم ) درآمده است و هیچ گاه در قرآن ذکرى از موهاى بور و چشمان آبى | به میان نیامده است .

..) ایـن گـونـه قـلـمـها| ناخودآگاه | در خدمت دین ناباوران قرار گرفته و این گونه شبهات که از همسایگان غربى به این جا سرایت کرده | بیشتر در راستاى بى اعتبارنشان دادن قرآن و جدایى آن از وحى مطرح بوده است .

از همین مثال اخیر| شروع مى کنیم | تا به خوبى به اشتباه نویسنده پى ببریم : (حـور) جمع (حوراء) مؤنث (اءحور)| به کسى مى گویند| که سفیدى چشم اودرخشنده است و از شدت درخشندگى تخم چشم | مردمک آن | به هر رنگى باشد|درخشش زیبایى پیدا مى کند.

(حـور) از ریـشـه (حـور) بـه معناى (شدة البیاض ) است .

حور الثوب : غسله و بیضه .

آن را شست تا بخوبى سفید و شفاف گردید .

(احور) به معناى : (ابیض ).

بـه کـسـانـى که لباس را خوب مى شویند ـ که عرب به آنها (قصار) مى گوید آحوارى مى گویند| لتحویره | اى تبییضه .

ابـن فـارس مـى گـویـد: (والحوارى من الطعام : ما حور| اى بیض .

و احور الشى ء:ابیض ) و به زنان سفیدپوست | (حواریات ) گویند.

اکـنـون روشـن شد| که مقصود از (حور): دارندگان چشمان درخشان است | چنان که مقصود از (عین ) جمع (عیناء)| چشم درشتان مى باشد .

این دو وصف در زنان |در همه جا| وصف زیبایى است و به جامعه عرب اختصاص ندارد.

امـا شـبـهه نخست | که اگر قرآن در امتداد تاریخى بیشترى قرار مى گرفت |تجربه هاى بیشترى کـسـب مى کرد| و شاید نکته هاى روشنگر بیشترى عاید بشرمى گردید| سخنى است کاملا پوچ و ناسازگار با صراحت قرآن کریم | زیرا با کمال یافتن دین | عمر مبارک حضرت به پایان رسید: (الیوم اءکملت لکم دینکم و اءتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا)(مائده /3) و این خود نوید به پایان یافتن رسالت پیامبر اسلام است .

نـیز هنگامى که سوره مبارکه (نصر) نازل گردید| حضرت فرمود: (نعیت الى وفاتى )| ((27)) )) به مـن نـویـد پـایـان عـمر داده شد| زیرا در این سوره | از پیرکامل اسلام و برترى آن بر همه ادیان و گشوده شدن باب رحمت بر گروههاى مردم که به اسلام روآورده اند| خبر مى دهد و در پایان | به پیامبر اسلام گوشزدمى کند| که رسالت تو پایان یافته | آماده سفر آخرت باش .

بـنابراین | این گونه شبهه ها| تنها مایه تشویش خاطر ساده لوحان | و ایجاداحتمال نقص در رسالت قـرآن و اسلام است و اثرى منفى و خزنده بر روح و روان جوانان پاک دل مى گذارد .

(نعوذ باللّه من مزلات الاقدام بل الاقلام ).

طرد| نه .

مدارا| آرى !

ایـن نـکـته درخور یادآورى است که مدارا کردن با ارباب عقاید مختلف و تحمل برخى نارواییها از سوى مخالفان | یکى از شیوه هاى تبلیغى عملى اسلامى است که از روح سماحت و بلندنظرى اسلام نـشاءت گرفته است .

آزادى دادن به صاحبان اندیشه | تا گفته خود را با صراحت لهجه و صادقانه ابـراز دارنـد و هـرگـونـه پـرسـشى رادرباره مسائل عقیدتى و دینى | بى پروا در میان بگذارند| از شـیـوه هـاى بـزرگـان دیـن شناخته شده است و حتى برخى پرخاشها و تندرویهاى تندخویان را تحمل مى کردند| و با آرامش و صبر و متانت با آنان رفتار مى نمودند.

آنـان هـیچ گاه کسى را به جرم اندیشه خلاف یا تندخویى از خود نمى راندند|بلکه با مدارا کردن و نرمى | آنان را رام و آرام مى ساختند: (فـبـما رحمة من اللّه لنت لهم و لوکنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم .

..)آل عمران /159 از رحـمت و عنایت الهى است که تو با آنان مدارا کرده | از در نرمى آمدى و اگرتندخو و سخت دل بـودى | از پـیـرامـونـت پراکنده مى شدند .

از تندخویى هاشان چشم پوشى کن و از خداوند برایشان درخواست بخشایش نما.

(وان احـد مـن المشرکین استجارک فاءجره حتى یسمع کلام اللّه ثم اءبلغه ماءمنه ذلک باءنهم قوم لایعلمون )توبه /6 هـرگـاه کـسـى از مـشرکان به تو پناه آورد| او را پناه ده | باشد تا سخن حق به گوش اوفرا رسد.

سپس او را همراهى کرده تا به جاى امن خود رسد و این مدارا کردن | به جهت آن است که اینان به حقیقت پى نبرده اند.

یعنى حق ستیز نیستند| بلکه جاهل قاصرند.

حـتى در اسلام | براى (مؤلفة قلوبهم ) (کسانى که هنوز اسلام نیاورده | ولى امیدنرمش در دلشان مى رود) سهمى از (زکات ) مقرر گردیده است تا موجب کشش آنان به سوى اسلام شود.

نمونه هاى بسیارى از روش پیامبر اسلام و امامان معصوم (ع ) با مخالفان وصاحبنظران مختلف | در دست داریم که حاکمیت روح مسالمت آمیز را بر جامعه وفرهنگ اسلامى مى رساند: (اءدع الى سبیل ربک بالحکمة والموعظة الحسنة و جادلهم بالتى هى اءحسن )نحل /125 بـا روش حـکـیمانه و خردمندانه | مردم را به سوى حق فراخوان و با بهترین شیوه باآنان به بحث و گفت وگو بنشین .

(ادفع بالتى هى اءحسن فاذا الذى بینک و بینه عداوة کاءنه ولى حمیم ) فصلت /34 در مقابل تندخویى آنان | با مدارا رفتار کن | و بهترین شیوه پسندیده را در مقابل رفتار ناپسند آنان | بـه کـار گـیـر| کـه هـمین حسن رفتار و تحمل نارواییهاى آنان |موجب مى گردد| تا رام شوند و هرگونه دشمنى و ستیزه جویى را کنار نهند| و از دردوستى و آشتى گرم درآیند.

آسایش دو گیتى تفسیر این دو حرف است ـــــ با دوستان مروت با دشمنان مدارا ایـن شیوه اسلامى | ایجاد صلح و صفا مى کند و گستره گیتى را گلستانى عطرآگین مى سازد.

مؤمن و گبر و جهود| در کنار هم | با دوستى و آرامش زندگى مى کنند.

و ایـن نـه بدان معنى است که همه هر چه مى گویند حق است | بلکه این دستورحق است که حق گویان با همه از در مسالمت درآیند و جهان را کشتزارى ازلاله هاى روح افزا نمایند.