فروشگاه ساز بهبود

ششمین همایش مراکز تحقیق و توسعه صنایع و معادن (5-4 تیر 1386)

فرآیند جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه(R&D) و تشریح الزامات آن

با موردکاوی تجربیات موفق کشور سوئد

مهندس مسعود حاتمی- کارشناس مرکز تحقیقات شرکت تولید تجهیزات سنگین( هپکو)

E-mail: hatami@hepcoir.com

مهندس خدیجه مفاخری- کارشناس  برنامه ریزی وکنترل تولید شرکت تولید تجهیزات سنگین( هپکو)

mafakheri@hepcoir.comE-mail:

چکیده

در قرنی که پیش رو داریم مزیت رقابتی شرکتها در توان پاسخگویی به خواستهای مشتری مشخص می گردد. امروزه سیاستگذاران در بیشتر کشورها، توجه به بحث سیستم نوآوری ملی ¹را بمنظور حضور موفق دررقابت پذیری جهانی از الزامات برنامه های توسعه خود میدانند²، لذا نوآوری را لازمه حضور در شرایط متحول امروزی  دانسته وآن راحاصل فرآیند  تحقیق و توسعه و جهانی سازی آن، یعنی "بسط و گسترش فعالیتها و منابع واحدهای تحقیق وتوسعه شرکتها مانند :دانش ،فن آوری ،پژوهش گران ،محققین و سرمایه" میدانند.بر اساس پیش بینی سازمان توسعه و تجارت ملل متحد³ شرکتهای بزرگ فراملیتی ( (TNC_Sبعنوان بازیگران اصلی مبحث جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه، در آینده محور اصلی فعالیتهای خود را در کشورهای در حال توسعه قرار خواهند داد؛ طبق این پیش بینی شرکتهای بزرگ فراملیتی در نظر دارند مراکز تحقیق و توسعه خود را در سال 2009 نسبت به سال 2005 به میزان 69 درصد افزایش دهند. از آنجایی که  کشور سوئد نسبت به سایر کشورها در این رابطه دارای عملکرد بهتری می باشد، در این مقاله ضمن اشاره به مزایای جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه و عوامل تأثیر گذار بر آن، به مورد کاوی تجربیات این کشور خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی: سرمایه گذاری سبز(Greenfield Investment)، سیستم نوآوری ملی((National innovation system جهانی سازی، شرکت های بزرگ فراملیتی(TNC_S). سرمایه گذاری مستقیم خارجی.(FDI)

واژه جهانی سازی (internationalization) در عرصه تجارت معمولاً به قابلیت نقل مکان کالا ،خدمات ویا عوامل تولید مانند: سرمایه و نیروی انسانی در فراسوی مرزهای جفرافیایی یک کشور گفته می شود¹.

با عنایت به تعریف فوق جهانی سازی واحدهای تحقیق  و توسعه (R&D)، عبارتست از بسط و گسترش فعالیت ها و منابع واحدهای تحقیق و توسعه شرکت ها مانند: دانش ، فن آوری ،پژوهش گران ، محققین و سرمایه.

در این راستا ،جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه با اشکال گوناگونی می تواند انجام پذیرد از جمله:

1)شرکت های بزرگ فراملیتی(TNC_S) واحدهای تحقیق و توسعه خود را به فراسوی مرزهای جغرافیایی کشور خود انتقال می دهند(بیرون از شرکت مادر و درکشور مقصد): به چنین رویکردی اصطلاحاً "سرمایه گذاری سبز"می گویند. چراکه این پدیده باعث افزایش سطح تکنولوژی و دانش بشری می شود.چنین فرآیندی می تواند در یک کشور باعث سرمایه گذاری خارجی و یا سرمایه گذاری داخلی شود.

2)دستیابی شرکتها به دانش و فناوری در خلال تجارت جهانی:  این پدیده طی واردات ویا صادرات همکاریهای علمی و یا انتقال دانش مربوط به یک محصول شکل می گیرد.در این فرآیند یک مؤسسه تحقیقاتی با استفاده از بازار دانش جهانی می تواند به توانایی حل یک مسأله مشخص نائل گردد.

3)تجارت جهانی در یک شرکت را می توان فرآیند همکاریهای بین شرکت مادر و واحد تحقیق و توسعه خارجی آن شرکت تعریف نمود: در این راستا واحد تحقیق و توسعه شرکت می تواند یک شرکت ثالث ،یک مؤسسه تحقیقاتی و یا یک دانشگاه باشد.فعالیتهای مربوطه در این راستا نیز می تواند شامل مواردی چون: همکاریهای مشترک تحقیقاتی، مبادلات علمی، همکاریهای راهبردی مربوط به فن آوری ویکسان سازی فعالیتها باشد. در این حالت واحدهای تحقیق و توسعه در کشور خود با جذب نیروهای متخصص خارجی یا اخذ امکانات و تسهیلات خارجی به فعالیت  می پردازند .این متخصصین باعث می شوند که دانش بومی یا مهارتهای تکنولوژیک آنان به کل سازمان تسری پیدا نماید. در این راستا گاهی اوقات شرکتها بمنظور اجرای روند جهانی سازی، در واحدهای تحقیق و توسعه خود دست به تغییراتی در برنامه ها ،ترکیب کارکنان و رویه های جاری مهندسی می زنند .

4)و سرنجام آخرین شکل جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه در سازمان ها عبارت است از انتقال دانش فنی از طریق تولید یک محصول خارجی دارای نوآوری : مثال بارز در این خصوص، تبادل محصولات پیشرفته (High-Tech) و یا تولید محصولات به روش مهندسی معکوس می باشد².

عوامل تأثیرگذار بر روند جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه ((R&D:

* تولیدات برتر با استفاده از تسهیلات خارجی و نیاز فزاینده به سازگاری محصولات با نیازمندیهای بازار و مشتریان.

* کمبود نیروی متخصص و ماهر در کشور مبدأ.

* نزدیکی به مراکز علمی و دانشگاهی و جذابیت دانش بومی.

* اتخاذ سیاست جذب سرمایه گذاری خارجی بمنظور شرکت گسترده در رقابتهای جهانی.

* گسترش و تو سعه واحدهای تحقیق و توسعه در کشور مبدأ و مقصد.

* بسط و گسترش قلمرو شرکتهای مادر در سایر کشورها.

* تأسیس مراکزی جهت افزایش توان رقابت پذیری  شر کت ها بدلیل نزدیکی به بازارهای هدف.

* افزایش توان  مدیریتی شرکتها بدلیل پیچیدگی ساختار غیرمتمرکز بین شرکت مادر و شرکتهای وابسته.

* فراگیری عمودی از مؤسسات و شرکتهای خارجی از طریق واحدهای تحقیق و توسعه و انتقال آن به شرکت مادر.

* ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک با شرکتها و مؤسسات خارجی از طریق Joint Venture .

* بالا بودن هزینه های تحقیقاتی در کشور مبدا.

* دسترسی به منابع و سرمایه های کشور مقصد.

* هزینه های بالای انتقال تکنولوژی ودر نتیجه گرایش شرکتها در حرکت به سمت تولید در محل.

* مقررات مساعد محلی و منطقه ای برخی از کشورها (بعنوان مثال صنایع دارویی) .

* حمایت از مالکیتهای فکری در کشور میزبان.

* انگیزه ها و اهداف مالی که از طرف کشور میزبان پیشنهاد می شود.

* بهبود عملکرد و ایجاد  ساختار سیستم نوآوری ملی در کشور مبدا.

* توسعه و ارتقاء منابع انسانی از طریق حمایت از آموزش عالی و تأثیر معکوس این مسأله بر پدیده فرار مغزها.

براساس پیش بینی سازمان کنفرانس توسعه وتجارت ملل متحد³ در گزارش سرمایه گذاری جهانی¹⁷،شرکتهای بزرگ فراملیتی((TNC_S بعنوان بازیگران اصلی مبحث جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه در آینده محور اصلی فعالیتهای خود را در کشورهای در حال توسعه قرار خواهند داد؛ طبق این پیش بینی شرکتهای بزرگ فراملیتی در نظر دارند مراکز تحقیق و توسعه خود را در سال 2009 نسبت به سال 2005 به میزان 69 درصد افزایش دهند، در این فرآیند ، کشورهای در حال توسعه در مرکز توجه  قرار دارند؛ در مقابل، این کشورها نیز بمنظور جذب واحدهای تحقیق و توسعه خارجی اقدام به تدوین قوانینی انعطاف پذیر جهت سرمایه گذاری خارجی و معافیت های گمرکی و مالیاتی برای واحدهای تحقیق و توسعه می نمایند.

گزارش ارائه شده توسط سازمان کنفرانس توسعه و تجارت ملل متحد در خصوص روند جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه(سال 2005)³:

این گزارش بین نوامبر 2004 و مارس 2005 ،روند سرمایه گذاری های خارجی کشورها و روندجهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه در جهان را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. در این گزارش300 سازمان برتر هزینه کننده در بخش تحقیق و توسعه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند .بر اساس این گزارش عوامل تأثیرگذار بر شاخصهای جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه عبارتند از :

1) شاخص سرمایه گذاری جهانی در بخش تحقیق و توسعه (R&D). 2) سهم بخش تحقیق و توسعه از کل تجارت. 3) تعداد حق اختراعات (PATENT) ثبت شده. 4) بررسی تعداد نوآوریهای مربوط به تحقیق و توسعه ودر مجموع طی بررسی بعمل آمده عوامل فوق الذکر و طی گزارش ارائه شده در کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل متحد،نرخ روند جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه 20 درصد می باشد.

	میزان جذابیت مکانی مراکز تحقیق و توسعه بر اساس پیش بینی UNCTADطی سالهای 2009- 2005
					پیش بینی میزان جهانی شدن  مراکز تحقیق و توسعه طی سالهای 2009-2005

جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه بوسیله شرکتهای فراملیتی را می توان یک رویکرد چندوجهی نامید بعنوان مثال :در شرایطی این مسئله می تواند برای یک سازمان یک ضرورت اجتناب ناپذیر ودر شرایطی دیگر می تواند بعنوان یک عامل انگیزشی برای توسعه و گسترش واحدهای تحقیق و توسعه باشد، با توجه به موارد فوق، واحدهای تحقیق و توسعه جهانی می توانند در هریک از حوزه های زیر به ایفای نقش بپردازند:

? واحد تطابق و هماهنگی شرکت با بازار هدف : در این وضعیت ،واحدهای تحقیق  و توسعه می توانند در نقش بازاریاب، نیازها  و امیال مشتریان را در محل شناسایی و طبقه بندی نمایند و بر این اساس به جذب و تطبیق تکنولوژی بپردازند. ضرورتاً پشتیبانی محصول و واحدهای مرتبط با تولید در چنین وضعیتی دارای عملکرد بهتر و اثربخشی بیشتر خواهد بود.چنین واحدهایی می توانند بعنوان واحد پشتیبانی و یا واحد انتقال تکنولوژی مطرح شوند.

? آزمایشگاههای جامع شرکت در نقاط مختلف جهان:  نام دیگر این واحدها می توا ند "واحد تکنولوژی بومی"یا "آزمایشگاه مستقل بین المللی " باشد. وظیفه اصلی این واحد خلق و ایجاد نوآوری توسط متخصصین بومی در بازار هدف باشد.

? واحد خلق تکنولوژی بین المللی:  این فعالیت پیشرفته در خصوص خلق نوآوری بوسیله یک زنجیره از مراکزخلق نوآوری وابسته بهم در کشور مبدأ و کشور هدف فعالیت می کند.

? واحد شناسایی و جستجوی  نخبگان:  این واحد معمولاً  وظیفه ا ش "شناسایی و جذب نخبگان"  در سایر نقاط می باشد.

اکثر کشورهای عضو سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) دارای سازمانهایی بمنظور جذب سرمایه های خارجی میباشندکه بعنوان مثال می توان به موارد زیر اشاره نمود: سازمان سرمایه گذاری سوئد (ISA) ، مؤسسه سرمایه گذاری کانادا (IPC) و سازمان سرمایه گذاری ایرلند و استرالیا.  مؤسسات مذکور بمنظور جهانی نمودن واحدهای تحقیق و توسعه کشورخود از مشوقهای مالیاتی بعنوان ابزاری کارآمد برای این منظور استفاده نموده اند.دراین خصوص برخی از کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند نیز روشهایی را بمنظور جلب نظر شرکتهای فرا ملیتی انتخاب کرده اند. این کشورها بمنظور جذب واحدهای تحقیق و توسعه خارجی دارای قوانینی انعطاف پذیر جهت سرمایه گذاری خارجی و معافیتهای گمرکی و مالیاتی می باشند⁷.

نزدیکی به بازار هدف وبررسی و تحلیل رفتار مشتریان و شناسایی نیازهای آنان ، تشکیل در منطقه ای که دارای مزیت نسبی باشد(منابع انسانی ارزان ، منابع طبیعی فراوان و...) ، جذب تسهیلات بیشتر و بهتر در تولید و در نتیجه تولید محصول کیفی تر و ارزان تر ،استفاده از نخبگان و متخصصین و منابع دانش در سایر کشورها از سایر عو املی می باشند که کشورها را به سمت جهانی سازی واحد های تحقیق وتوسعه سوق می دهد. بعنوان مثال :در کشور ژاپن که از میانگین سنی نسبتاً بالایی برخوردار است و با کمبود نیروی متخصص روبروست ، باعث گردیده که شرکتهای ژاپنی به سمت خارج از مرزها و جهانی سازی واحدهای  تحقیق و توسعه خودگام بردارند.

فعالیتهای جهانی شرکتهای فرا ملیتی یکی از عوامل مؤثر در زنجیره ارزش سازمانهای امروزی می باشند این مسأله ممکن است سبب حمایت از روشهای تولید،طراحی و حتی نحوه تحقیق شود. از آنجائیکه این شرکتها مبالغ زیادی را جهت فعالیتهای مربوط به تحقیق و توسعه خود صرف می کنند لذا این مو ضوع یکی از عوامل تأثیرگذار بر اقتصاد کشورهای مبدأ و مقصد خواهد بود. کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی(OECD) که شامل اکثر کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی می باشد، هرساله در حال افزایش مبالغ مربوط به هزینه های تحقیق و توسعه برای رسیدن به بهره وری بالاتر می باشند(آمار 2004 OECD). صنایع مربوط به فن آوریهای پیشرفته بعنوان یکی از عوامل کلیدی ارزش افزوده و استحکام مزیتهای رقابتی این کشورها به شمار میروند. دراغلب  کشورهای عضو OECD سهم هزینه های بخش صنعت  طی دو دهه گذشته از مجموع هزینه های تحقیقاتی به سرعت در حال افزایش بوده است ،  در این کشورها در سال 2003 بودجه بخش صنعت از کل هزینه های تحقیق و توسعه 458 میلیارد دلار بود که در مقایسه با رقم 262 میلیارد دلار سال 1991 می توان گفت که سهم بخش صنعت از کل هزینه های تحقیق و توسعه آنها ،67 درصد افزایش یافته است⁸ .

برای یک شرکت فرا ملیتی ، افزایش سرمایه گذاری در زمینه تحقیق و توسعه در کشورهای دیگر می تواند به افزایش توانایی های نوآوری آن شرکت و در نتیجه کشور مبدا و مقصد منجر شود. یافتن منابع استراتژیک در حوزه های دانش و فن آوری جهانی می تواند به افزایش بهره وری تحقیقات، افزایش نوآوریها ،کاهش هزینه های تولید ودر نتیجه افزایش توان رقابت پذیری آن کشور منجر شود، در این راستا وجود یک مرکز R&D خارجی در یک کشور می تواند روند سرمایه گذاری خارجی در آن کشور را تسریع نموده و در نتیجه تعاملات بین شرکتها و مراکز تحقیقات محلی، سطح علمی این مراکزنیز ارتقاء یابد. در این فرآیند دوسویه هم شرکت خارجی بدلیل استفاده از دانش متخصصین و مهندسین محلی و هم کشور میزبان بدلیل ایجاد فرصت شغلی و انتقال دانش فنی منتفع خواهند شد. همچنین  جهانی سازی یک مرکز تحقیقاتی ممکن است فرصتی برای ایجاد صنایع پائین دستی مانند: شرکتهای تولید و تأمین قطعات تولیدی باشد که در کنار این مراکز ایجاد میشوند ، مضافاً اینکه مراکز  تعالی، در فضایی که نوآوری و خلاقیت بیشتری وجود دارد امکان بیشتری برای بروز و شکل گیری پیدا می کنند. بعنوان مثال شرکت تگزاس اینسترومنت آمریکا در سال 1980  اولین شرکت کامپیوتری بود که دامنه فعالیت R&D خود را به کشور هند گسترش داد .این مسا له باعث گردید علاوه بر ارتقاء سطح تکنولوژی شرکت مذکور، به ارتقاء دانش نرم افزاری و ایجاد فرصتهای شغلی در کشور هند کمک بسزایی بشود بطوریکه تعداد واحدهای R&D مربوط به شرکتهای چند ملیتی در این کشور در سال 1995 به 37 واحد افزایش پیدا نمود⁴. این مسأله باعث گردیده است تا عامل شدت همکاریهای بین شرکتهای داخلی و شرکتهای چند ملیتی در یک کشور بعنوان یکی از عوامل مؤثر در سیستم نوآوری در کشورها تعریف گردد⁵ .

ماخذ: کنفرانس توسعه و تجارت ملل متحد (UNCTAD)

عوامل تاثیر گذار برسیاست گذاری کشورها به منظور جذب سرمایه گذاری خارجی در زمینه تحقیق و توسعه

UNCTAD survey of IPAs| February–April 2005 :  ماخذ

سیر توسعه تاریخی واحدهای تحقیق و توسعه و فرآیند جهانی شدن آنها:

جهت همسویی با جهانی شدن که در متن این روند مشتری گرایی قرار دارد شرکتها لازم دارند تا واحدهای تحقیق و توسعه خود را در راستای تولید مجصول با توجه به نیاز مشتری راه اندازی یا تقویت نموده و توسعه دهند . در این رویکرد جدید مدیریتی یعنی قرار گرفتن خواست مشتری در مرکز فعالیتها دستیابی به نیازهای مشتری جز از طریق تحقیق و پژوهش و تحقیقات بازار امکان پذیر نمی باشد. در بازارهایی که رقابت وجود دارد ،شرکتها مجبورند جهت پیروزی و پیشی گرفتن از رقیب و حفظ سهم بازار و مشتریان خود سخت تلاش کنند.در نتیجه رقابت ،برای مصرف کنندگان حق انتخاب ایجاد می کند و در پی آن باعث کاهش قیمتها و افزایش کیفیت محصولات می گردد .در سالهای اخیر رشد سریع تکنولوژی باعث تغییر الگوها و گرایش های افراد شده است این تغییر الگوها و گرایشها از یک طرف و کاهش منابع طبیعی و افزایش رقابت شدید بنگاهها برای سود بیشتر از سوی دیگر ،محیطی را که بنگاهها در آن فعالیت می کنند ناپایدار کرده است موفقیت در این محیط متغیر بستگی به وجود یک سیستم مدیریت سازگار با محیط دارد. رقابت شدید میان شرکتها ،عامل وجود آمدن و حیات بازارهای قوی و مؤثر بوده و عامل اصلی به حرکت درآوردن رشد بهره وری اقتصادی و نیز افزایش توان رقابت بین المللی می باشد.در حال حاضر سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه  بعنوان یک مزیت رقابتی به شمار می آید .توجه به روند جهانی و حرکت شتابنده اقتصاد به شرکتها در خصوص توجه به  تحقیق و توسعه  هشدار می دهد.زیرا حیات آنها مستلزم این است که با تغییرات به سرعت منطبق گردند.

پدیده جهانی شدن اصل رقابت را در بطن خود بهمراه دارد و آنچه واضح است اینکه نوآوری لازمه جضور در شرایط متحول تجارت است و نوآوری جز از طریق  تحقیق و توسعه امکانپذیر نمی باشد.سیاستهای جدید شرکتها باید بر خواست مشتری استوار باشد و سلیقه مشتریان نیز مدام در حال تغییر است ، و این ضرورت نوآوری پیاپی را ایجاب می کند. در قرنی که پیش رو داریم دیگر شرکتها قادر نخواهند بود به تولید محصولات دلخواه و حتی آنهایی که تا کنون مزیت رقابتی داشته اند بپردازند بلکه مزیت رقابتی در توان پاسخگویی به خواستهای مشتری مشخص می گردد و مدام ممکن است تغییر نماید. تقریباً تا دهه 80 میلادی جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه حتی در کشورهای توسعه یافته در حوزه های تجاری و صنعتی یک بحث حاشیه ای بود ،اما بتدریج از اواسط دهه 90 این موضوع از جایگاه ویژه ای برخوردار گردید.دلیل اصلی آن مسئله این بود که سرمایه گذاری خارجی و نرخ بهره ها از سال 80 به بعد نرخ افزایشی پیدا نمود .بهمین دلیل  روند جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه در کشورهای توسعه یافته شکل عینی تری بخود گرفت و باعث گردید تا سازمان ها با یک ساختار استراتژیک و کل نگر و در راستای  پاسخگویی به تحولات سریع بازار، بین واحد های تحقیق و توسعه و سایر ارکان سازمان ارتباط برقرارنمایند. (جدول 1).

عوامل اصلی تأثیر گذار بر موقعیت مکانی واحدهای تحقیق و توسعه :

این موقعیت ها می تواند بر اساس حجم سرمایه گذاریها ،نوع ارتباطات و تعاملات فی مابین با سایر واحدها و سرانجام نحوه قرارگیری واحدهای R&D در زنجیره ارزش یک شرکت متفاوت  باشد. در مدل سنتی که واحد R&D  در داخل شرکت قرار دارد و تمرکز و کنترل  بیشتری بر فعالیتهای R&D وجود دارد و در شرایط  نزدیکی واحدR&D به تولید و تأمین کنندگان این مسئله بمنظور رشد و گسترش روشهای تولید ،همکاری با تولیدکنندگان در جهت یادگیری فرآیند طراحی و کاهش هزینه و زمان تولید انجام می پذیرد ، اما در شرایط نزدیکی واحد R&D به بازار و مشتریان این مسأله بمنظور منطبق نمودن تکنولوژی و روشهای تولید با بازار محلی و افزایش یادگیری سازمان از طریق دریافت رهنمودهای مشتریان ،اخذ مشوق های مالیاتی و گمرکی و شناسایی دقیق فعل و انفعالات و مطالعه کنشهای بازار هدف انجام می پذیرد .هدف سازمانها از این فرآیند دسترسی به مراکز دانش و استفاده از متخصصین با تجربه این مراکز می باشد .در بعضی از مواقع تمرکز و تراکم این مراکز در یک ناحیه به گونه ایست که اصطلاح خوشه های دانش و تکنولوژی را در این مورد بکار می برندو شرکتها بوسیله مشارکت در این خوشه ها می توانند علاوه بر بروزنمودن سطح فن آوری های خود ،نسبت به شرکتهای رقیب در وضعیت رقابتی مناسبی قرار داشته باشند.

بررسی پدیده جهانی سازی تحقیق و تو سعه، در کشورسوئد:

سوئد یکی از کشورهایی است که از جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه خود ،سود فراوانی بدست آورده است.بعنوان مثال در این خصوص می توان به رشد فزاینده بهره وری شرکتهای فراملیتی سوئد، در اثر افزایش سطح دانش آنها اشاره نمود.بر اساس شواهد وشاخصهای موجود به نظر میرسدکه کشور سوئد نسبت یه سایر کشورها در بحث جهانی سازی  واحدهای تحقیق و توسعه خود دارای عملکرد بهتری بوده است.  در میان کشورهای جهان، کشور های اندکی مانند سوئد ،کره ،ژاپن بصورت معنی داری سهم بودجه های تحقیقاتی آنها در بخش صنعت نسبت به سایر کشورها بیشتر بوده است (تقریباً 75 درصد) در این میان نیز کشور سوئد نسبت به سایر کشورها  با صرف حدود 3 درصد از درآمد ناخالص ملی خود به بخش تحقیق و توسعه خود از جایگاه ویژه ای نسبت به سایر کشورها برخوردار است⁹. شرکتهای سوئدی در سال 2003 مبلغ 9 میلیارد دلار در بخش تحقیق و توسعه صرف نمودندکه این رقم نسبت به سال 1991 دو برابر افزایش داشته است¹⁰ . فرآیند تمرکز زدایی و جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه این کشور نیز طی سالهای 1997 تا 2003 تقریباً 50 درصد افزایش داشته است¹¹.

اکنون به شرح اجزای جدول فوق می پردازیم:

امروزه سیاستگذاران درکشور سوئد، توجه به بحث سیستم نوآوری ملی را بمنظور حضور موفق دررقابت پذیری جهانی از الزامات برنامه های توسعه خود می دانند که مؤلفه های  اصلی این سیستم عبارتند از :

- تقویت دانش ملی مبتنی بر فن آوری و ایجاد بستر مناسب به منظور حمایت آحاد جامعه از این سیاست گذاری ¹² .

 در این راستا در کشور سوئد ،دولت در سال 2004 اقدام به تدوین یک استراتژی بمنظور حمایت از سیستم نوآوری در این کشور نمود ، این استراتژی شامل اهداف زیر می باشد :

? دانش بنیادی برای نوآوری: 1- تضمین کارایی سیستم آموزش کشور بر اساس کلاس جهانی .2- هماهنگی و همکاری در تمامی نواحی کشور برای رسیدن به هدف فوق .

? صنعت و تجارت مبتنی بر نوآوری : 1- تقویت تواناییهای موجود در زمیته نوآوری در مؤسسات کوچک و بزرگ.

2- افزایش قابلیت تبدیل طرحها و ایده های نو به تولید انبوه و تجاری کردن آنها .

? سرمایه گذاری عمومی در زمینه نوآوری: 1- استفاده از بخش غیردولتی بعنوان نیروی محرکه توسعه پایدار.

2- سازماندهی و ارتقاء کارایی بخش خصوصی. 3- توسعه و تقویت زیرساختهای توسعه پایدار.

? حمایت از استعدادهای خلاق و نوآور: 1- حمایت از افراد ،مؤسسات و کارآفرینان خلاق . 2 - افزایش مهارتهای  فردی.

در این راستا در سال 2005 پیرو سیاست گذاریهای مربوط به نوآوری در این کشور لایحه ای تحت عنوان "تحقیقات برای زندگی بهتر" بمنظور انجام اصلاحات در سیستم آموزش عالی این کشور تصویب گردید¹³ که بخشهایی  از این مصوبه شامل اصلاحات در بخشهایی از صنایع کشور نیز می گردید (بعنوان مثال حوزه های فن آوری اطلاعات ،دارویی ،بیوتکنولوژی و صنایع خودرو ).

- سرمایه گذاری در زمینه علم و فنآوری :

 افزایش مداوم سرمایه گذاریهای دولتی و همچنین بخش خصوصی در تحقیق و توسعه جزء الزامات اساسی برای تقویت دانش ملی و فن آوری می باشد .امروزه کشورها در جستجوی مسیری برای ترقی در حوزه های علم وصنعت می باشند .برای رسیدن به این هدف ایجاد مراکز ملی تعالی کسب و کار بمنظور افزایش توان رقابت ملی ضروری است .(بعنوان مثال در قوانین اخیر این کشور تمرکز بیشتری بر روی افزایش سرمایه گذاری عمومی در زمینه تحقیق و توسعه بمنظور ارتقاء کیفیت علوم انجام شده است .دراین راستا مقرر گردیده که تمرکز بیشتر در سه حوزه زیر انجام پذیرد :صنایع دارویی ،فن آوری و توسعه پایدار . بخش دیگر این قوانین مربوط به برنامه های ارتقاء سطح تحقیق و توسعه شامل: انتقال دانش از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به مراکز صنعتی می باشد¹³.

 اخیراً نیز دولت سوئد از افزایش یک درصدی هزینه های تحقیق و توسعه از درآمدهای ناخالص داخلی (GDP) خبر داد.

 - سرمایه گذاری در زمینه پرورش استعدادها - آموزش عالی و آموزش مهارتها:

یکی از عوامل تأثیرگذار بمنظور تقویت دانش ملی ،قابلیت استفاده  از نخبگان ،متخصصین و محققین می باشد. در این راستا سیاستهای زیر مورد توجه دولت سوئد می باشد: ارتقاء سطح علمی و آموزشی مهندسین ،آموزش مادام العمر ،حمایت از دانشجویان اعزام به خارج،جذب متخصصین مهاجر خارجی و کارآفرینان . در این راستا کشور سوئد دارای یک برنامه آموزشی قوی می باشد که افراد مستعد در هر حوزه و کارآفرینان موفق را شناسایی و حمایت می کند .دراین برنامه ها ،سیاستهای مربوط به تشویق و ترغیب دانش آموزان و دانشجویان به حرفه های مهندسی مورد توجه قرار گرفته است.

- تقویت زیر ساختها و تصویب قوانین حمایتی از فعالیتهای مربوط به تحقیقات و نوآوری:

تقویت دانش ملی مستلزم توجه و حمایت توسط زیرساختها ،ارتباطات و قوانین حمایت از نوآوری می باشد.دراین راستا موارد زیر در سیاست گذاریها از اهمیت بیشتری برخوردار می باشند : حمایت از مالکیتهای فکری،سیاستهای مالیاتی (مالیات کمتر از بخش تولید) .کشور سوئد به همراه سایر کشورهای اسکاندیناوی از سیاستهای اقتصادی ثابت وشفافی برخوردار می باشند،در این راستا سطح مالیاتی این کشورها نسبت به کشورهای عضو اتحادیه اروپا کمتر بوده و قوانین و دستورالعملهای مربوط به جذب سرمایه گذاری خارجی در این کشورها از محدودیت و موانع کمتری برخوردار است .دراین خصوص بعنوان مثال قوانین مربوطه در حوزه های مربوط به ارتباطات و انرژی در ابتدای دهه 1990 مورد بازنگری قرار گرفت¹⁴ .در ادامه این سیاستگذاری نقاط ضعف مربوط به هرحوزه شناسایی و مورد بررسی قرار گرفت.بعنوان مثال در کشور سوئد :فقدان انعطاف پذیری بازار کار و سرمایه بعنوان یک عامل شناسایی و نیاز به محیطی جهت سرمایه گذاری تجاری مورد توجه قرار گرفت.در این راستا سیاست گذاریهای دولت شامل موارد زیر می باشد: تقویت شبکه های محلی بین بخش صنعت و دانشگاه ،ایجاد واحدهای تحقیق و توسعه در اکثر شرکتها¹⁵.

- ترغیب به جهانی سازی و پویایی بیشتر شرکت ها:

داشتن دانش ملی مستحکم بر اساس فن آوری، مستلزم تعالی ،تحقیق و توسعه ،روشهای تولید پیشرفته ،جذب بازارهای پیشرو و سرانجام تدوین یک استراتژی هماهنگ به منظور حضور موفق در پدیده جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه شرکتها می باشد. در این راستا و در سطح بعدی کشورها بایستی به طراحی خط مشی ترغیب به سمت جهانی سازی ، جذب واحدهای فعال تحقیق و توسعه خارجی وجهانی سازی شرکتهای داخلی  و سرانجام جذب استعدادهای خارجی مبادرت ورزند. در این خصوص نقش مشوقهای مالیاتی ،نرخ مالیات افراد و شرکتها و سیاست جذب سرمایه های خارجی  از اهمیت خاصی برخوردار می باشد.با توجه به گزارشات ارائه شده توسط سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) فقط کشورهای اندکی دارای استراتژی مشخص و هدف گذاری بمنظور جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه خود می باشند¹⁵.

- جذب واحدهای تحقیق و تو سعه برتر کشورهای خارجی :

با این سیاست گذاری می توان به تقویت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در کشور نائل گردید. در این راستا برخی از کشورها دارای مشوق هایی در این خصوص می باشند (مثلاً اهداء نشان ملی به سرمایه گذار برتر خارجی) . در این راستا تلاشهای سیاسی دولت سوئد اغلب در احوزه سیاست گذاری بمنظور تمرکز بر فعالیتهای تحقیق و توسعه در مناطق ویژه با استفاده از سرمایه های خارجی (تأسیس شرکتهای چند ملیتی )¹³ متمرکز بوده است.

- استفاده از ساختارهای پیشرفته در تولید :

در این راستا کشور سوئد بمنظور افزایش توان رقابت پذیری به سمت روشهای پیشرفته تولید سوق پیدا نموده است. مانند: تولید ناب (LEAN PRODUCTION) و تولید بهنگام  (JIT). در این خصوص کاهش هزینه های نیروی انسانی،انعطاف پذیری و تحویل بموقع از اهمیت خاصی برخوردار می باشند.

- جذب بازارهای پیشرو:  

امروزه اکثر شرکتها در جستجوی بازارهای پیشرو برای محصولات خود می باشند.این بازارها با قابلیت آینده مداری ،می توانند سریعاً و به تعداد زیادی استفاده کننده برای محصولات جدید،خلق نمایند.در این بازارها شرکتها همچنین میتوانند تعامل مناسبی با مشتریان و استفاده کنندگان آتی در طی فرآیند توسعه محصول داشته باشند.

- جهانی نمودن فعالیتهای واحدهای تحقیق و توسعه داخلی:

در این خصوص دولت می تواند بعنوان پل ارتباطی بین واحدهای تحقیق و توسعه کشورو مراکز جهانی نوآوری نقش مهمی را ایفا نماید." مطالعات نشان میدهد که تقریباً از 20 شرکت فراملیتی سوئدی که فعالیتهای تحقیق و توسعه خارج از کشور سوئد  داشته اند در سال 2003 آنها با یک روند افزایشی 40 درصدی نسبت به 20 درصد سال 1997 روبرو بوده اند".

- جذب متخصصین و استعدادهای خارجی :

جذب متخصصین ،محققین و مهندسین کشورهای خارجی یکی دیگر از ابزارهای سیاستگذاران کشور سوئد، بمنظور جهانی سازی به شمار میرود امروزه دولتها بمنظور جذب استعدادهای خارجی،نگهداری استعدادهای موجود وبازگرداندن استعدادهای خود از سایر کشورها، روشهای متفاوتی را برمی گزینند.در این خصوص می توان به موارد زیر اشاره نمود:اصلاح قوانین مربوط به مهاجرین خارجی ،سیاست گذاریهای مالیاتی و حمایت از بازگشت متخصصین و مهندسین به کشور.

- ایجاد شرایطی بمنظور تعالی واحدهای تحقیق و توسعه :

 تولید دانش هدف اصلی خوشه های نوآوری می باشد، و در این راستا افزایش رقابت و تخصصی تر شدن حوزه های گوناگون ،ارتباطات شبکه ای بین مراکز تحقیقاتی محلی و جهانی را دوچندان نموده است.چنانکه امروز شدت یافتن ارتباطات بین حوزه های علم و تکنولوژی در کشورها بقدری است که می توان گفت مرزهای جغرافیایی کشورها عملاً کمرنگ شده اند برای مثال در این خصوص می توان به ایجاد پارکهای علم وفن آوری که بمنظور جذب سرمایه گذاری خارجی تأسیس شده اند اشاره نمود.طبق آمارهای موجود در سال 2004 تعداد600 پارک علم و فن آوری در سراسر جهان تأسیس گردیده است و تقریباً دوسوم آنها در اروپا و آمریکا بوده اند ⁶.

اهداف اصلی شرکتهای چند ملیتی سوئدی در جهانی سازی واحدهای R&D

مأخذ:مؤسسه مطالعات و سیاست گذاری توسعه کشورسوئد (ITPS 2005)

مقایسه سهم هزینه های تحقیق و توسعه از سهم درآمدهای ناخالص داخلی برخی کشورها

مأخذ: OECD|Eurosat|Germany Ministry for Education and Research(BMBF)

هزینه های مربوط به تحقیق و توسعه مربوط به 20 شرکت بزرگ فراملیتی سوئد (2003-1995)(ارقام به میلیارد دلار)

مأخذ:مؤسسه مطالعات و سیاست گذاری توسعه سوئد (ITPS 2005)

سرمایه گذاری مستقیم خارجی از کشور سوئد در سایر کشورها وسهم آن در دو بخش تولید و تحقیق و توسعه

مأخذ:مؤسسه مطالعات و سیاست گذاری توسعه سوئد (ITPS 2005).

سرمایه گذاری مستقیم خارجی کشورها در سوئد وسهم آن در دو بخش تولید و تحقیق و توسعه

مأخذ:مؤسسه مطالعات و سیاست گذاری توسعه سوئد (ITPS 2005).

کشور سوئد، نکات مثبت حرکت به سمت جهانی سازی را به بخش های زیر تقسیم بندی نمود:

1) برای رسیدن به یک اقتصاد چند ملیتی بایستی سرمایه گذاری در زمینه تحقیق و توسعه را در کشور هدف ،مورد توجه قرار داد. در این راستا جستجوی منابع  دانش و تکنولوژی در کشورهای جهان نهایتاً به افزایش بهره وری تحقیق و توسعه ،افزایش بیشتر نوآوری ،کاهش هزینه ها و سرانجام به افزایش مزیتهای نسبی و توان رقابتی کشور خواهد انجامید.

2) وجود واحدهای تحقیق و توسعه در سایر کشورها می تواند از طریق ترغیب برای جذب سرمایه های مازاد شرکتهای کشور هدف ،روند سرمایه گذاری خارجی در کشور مبدأ را تسریع کند. همچنین این واحدها بعنوان مرکز تعالی و نوآوری می توانند به ایجاد فرصتهای شغلی برای محققین و متخصصان کشور میزبان بپردازند.

3)جهانی سازی واحدهای تحقیق و توسعه ممکن است به فرصتی برای فعالیت صنایع پایین دستی از قبیل تولید کنندگان و تأمین کنندگان منجرشود.

Sources:UNCTAD                                                                                                                                          

*توضیح: این شاخص حاصل مجموع شاخصهای :توان نیروی انسانی تحقیق و توسعه ، تعداد اختراعات ثبت شده و مقالات ارائه شده در مجلات علمی می باشد.

عوامل اصلی مؤثر بر میزان ریسک سرمایه گذاری مستقیم خارجی FDI)) در کشورها:

بر اساس گزارش ارائه شده توسط سازمان کنفرانس توسعه و تجارت ملل متحد³ و گزارش سرمایه گذاری جهانی¹⁷  طی سال های  2005 الی 2006  بی ثباتی اقتصادی ، بی ثباتی قیمت نفت و مواد خام، بی ثباتی سیاسی و جنگ داخلی، رشداقتصادی کم در کشورهای صنعتی ،تهدید تروریسم  جهانی ،فرار ارز و سرمایه ،سیاستهای حمایتی از محصولات داخلی ، از مهمتر ین عوامل ریسک سرمایه گذاری در کشورها طی سالهای فوق به شمار رفته است.

عوامل اصلی مؤثر بر  سرمایه گذاری مستقیم خارجی FDI)) در کشورها:

برخی کشورها به منظور جلب سرمایه گذاران خارجی اقدام به اعطای امتیازاتی می نمایند. مسلم است که هر چه میزان امتیازها بیشتر باشد سرمایه گذاران با تمایل بیشتری اقدام به سرمایه گذاری می نمایند. در این ارتباط می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1- معافیت مالیاتی در مورد تولیدات شرکت های سرمایه گذار خارجی  2- اعطای پوشش های بیمه ای سرمایه گذاران  3- اعطای معافیت های گمرکی در مورد واردات مواد اولیه این شرکت ها  4- اعطای یارانه در ازای آموزش نیروی انسانی محلی  5- ایجاد مناطق آزاد برای سرمایه گذاری   6- تضمین برگشت سود و اصل سرمایه و جلوگیری از مصادره و ملی کردن آنها.

روند جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) در ایران:

طبق گزارش ارائه شده در کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل متحد (سال 2005). آمارها نشان می دهد که میزان جذب سرمایه گذاری خارجی در سال 2002 در ایران نسبت به سالهای قبل از رشد بالایی برخوردار بوده است . در سالهای قبل از 2002 ایران به واسطه افزایش بی سابقه نرخ  قیمت نفت و اجرای بخشی از برنامه توسعه سوم خود (2005-2000) توانست تا به  میزان بالای تولید ناخالص ملی(GNP) دست پیدانماید.هدف از آن برنامه پویانمودن اقتصاد کشوراز طریق مشارکت بخش خصوصی در رشد و شکوفایی اقتصادی کشور بود.اما در سال 2002 قانون حمایت از سرمایه گذاری خارجی در کشور مورد تصویب قرار گرفت .این قانون نسبت به قانون قبلی مصوب (1995)محدودیتهای نحوه سرمایه گذاری خارجی را تا حدودی برطرف نمود،در این راستا شاهد گسترش سرمایه گذاری ها حتی در حوزه های غیرنفتی مانند: خدمات ،صنایع شیمیایی و ماشین آلات در کشور بودیم بعنوان مثال طی سالهای (2000-1999 ) در کشور در زمینه های توریسم ،مخابرات،تولید و توزیع برق هیچگونه سرمایه گذاری خارجی انجام نپذیرفت اما  طی سالهای (2004-2002) میزان سرمایه گذاریهای خارجی در حوزه های غیر نفتی نسبت به سالهای قبل 60 درصد افزایش پیدا نمود.البته لازم به ذکر است که بخش اعظمی از سرمایه گذاریها در بخش نفت و گاز و بصورت معاملات و قراردادهای تهاتری و بای بک انجام  گرفته  است.

روند جذب سرمایه گذاری  مستقیم خارجی  (FDI) در ایران و مقایسه سهم آن ازکل آسیا و اقیانوسیه 1993-2004

نتیجه گیری:

از آنجایی که امروزه توسعه یافتگی هر کشور مبتنی بر توانایی آن کشور در دسترسی به خلاقیت و نوآوری و قدرت بخشیدن به صنایع مربوطه بوده که این فرآوریها درقالب فرآیند ایده به محصول در مقیاس جهانی ، موجبات جهانی سازی صنایع را فراهم می کنند و در واقع تصور پیشرفت و توسعه اقتصادی کشورها بدون نوآوری امری غیر ممکن به نظر می رسد .از این رو  می توان گفت فعالیت های تحقیق و توسعه و جهانی نمودن این واحدها محرک اصلی توسعه اقتصادی و صنعتی و عاملی مهم در تقویت توان تکنولوژیکی کشورها قلمداد می شود. مطالعات نشان می دهد که جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی نیز یکی دیگر از عوامل مهم تاثیر گذار بر متغیر های کلان اقتصادی از جمله: کاهش نرخ بهره ، کاهش نرخ ارز ، افزایش رشد اقتصادی ، افزایش درآمد مالیاتی دولت ، کاهش بدهی دولت ، بهبود توزیع درآمد ، افزایش اشتغال ، توسعه صادرات و کاهش واردات میباشد.گزارش سازمان توسعه و تجارت ملل متحد در سال 2005 نشان می دهد که رتبه ایران در جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بین 140 کشور جهان رتبه 130 می باشد. اصلاح قوانین و تصویب قوانین انعطاف پذیرتر ، معافیت های گمرکی و مشوق های مالیاتی به منظور تسهیل فعالیت های تحقیقاتی  جهت ترغیب کشورها به سرمایه گذاری درکشورمان ، از مواردی می باشند که عزم جدی مسؤلین و قانون گذاران  را  می طلبد.

مراجع و ماخذ:

         (ITPS 2004  |OECD 2005)1-

Swedish institute for growth policy  studies(www.itps.se).

The internationalization o coporate R&D leveraging the changing Geography of innovation|

Magnus Karisson| editor.

OECD(2005)Measuring Globalization:OECD Economic Globalisation Indicators| PARIS.

Mamn 2005 |GAO 2005|Collins &Brainard 2005 | Karlsson 2005|Mattila & Strandell 2006 and ACM 2006) - )2-

GAO (2005) Offshoring of Services| an Overview of the Issues| GAO–06–5| United

States Government Accountability Office| November 2005.

Collins| S. & L. Brainard (Eds.) (2005) Offshoring White-Collar Work – The Issues and

Implications| Brookings Trade Forum: 2005| Brookings Institution Press.

Karlsson| M. (2005) “Kunskapsintensiva arbeten flyttar ut – trender inom IT och FoU i

USA|” Tillv?xtpolitisk Utblick| No. 4| April 2005| Swedish Institute for Growth

Policy Studies.

Mattila| L. & A-C. Strandell (2006) Att definiera och m?ta flytt av produktion| Report

A2006:005| Swedish Institute for Growth Policy Studies.

ACM (2006) “Chapter 5: The Globalization of IT Research|” by J. Hartmanis| R.

Varma & R. C. Waters| in Globalization and Offshoring of Software: A Report

of the ACM Job Migration Task Force| Association for Computing Machinery.

UNCTAD (2005a) Trade and Development Report 2005b. -(2005)3-

R&D :Implications for Innovation Systems               Reddy| P.(2000)Globalization of  corporate(REDDY 2000)4-

London and New:Routledge.

 World Investment Report 2005. (W1R01)5-

6- Andersson| T. & D. Friberg (2005) The Changing Impact of Globalisation: The Case of  Sweden| Invest in Sweden Agency| December 2005.

UNCTAD (2005a) Trade and Development Report 2005.)7-

 مؤسسه مطالعات و سیاست گذاری توسعه کشور سوئد .(ITPS 2004)8-

MSTI (2005) Main Science and Technology Indicators| 2005/1| OECD.- (MSTI 2005  REPOT)9-

SCB (2005) Forskning och utveckling i Sverige 2003| Statistics Sweden| June 2005. 10-

-SCB (2004) Forskning och utveckling inom f?retagssektorn 2003| Stockholm| Sweden. 11

. (EC2004 | OECD 2006b)12-

13 -Regeringskansliet (2005a) Research for a Better Life – Summary of the Government

Bill 2004/05:80| Ministry of Education| Research and Culture| March 2005.

Regeringskansliet (2005b) Innovation Systems – Interaction for Enhanced Knowledge

and Growth| Ministry of Industry| Employment and Communications| Ministry

of Education| Research and Culture| November 2005.

14 - NIFU (2005) Foreign Takeovers in the Nordic Countries – Summary Report and Policy

Recommendations| by S. Aanstad & P. Koch (Eds.)| Norsk institutt for studier

av forskning og utdanning – Senter for innovasjonsforsknig (NIFU-STEP)|Oslo| Norway.

15- Eliasson| G. & J. Eliasson (2005) Kostnad eller kompetens? – En fallstudie av f?retag

som flyttat produktion fr?n utlandet till Sverige| Samverkan f?r Tillv?xt: ISA|NUTEK| VINNOVA| Stockholm.

 OECD (2005c) Trends and Recent Developments in Foreign Direct Investment- (OECD 2005C)16-

17-  UNCTAD (2005) World Investment Report 2005| Transnational Corporations and the

Internationalization of R&D| United Nations| New York and Geneva.

18- changes in the strategic management of technologu:results of global benchmarking study (Jakob Edler  Frider Meyer Krahmer| Guido Reger) R&D Management 32|2|2002 /Blackwell Publishers Ltd|2002